Leszek Żukowski (ur. 1929, Kutno) – powstaniec warszawski, więzień obozów Flossenburg i Dachau. W 1940 roku został wraz z matką i siostrą wysiedlony przez Niemców z Kutna i przeniósł się do Warszawy. Był wychowankiem Bursy I Rady Głównej Opiekuńczej na ulicy Leszno 81. W czasie okupacji chodził na tajne komplety. Walczył w powstaniu warszawskim – najpierw na Woli jako łącznik, następnie na Starym Mieście jako strzelec III plutonu I kompanii w Batalionie „Łukasiński”. 2 września został aresztowany przez Niemców i wywieziony do obozu Flossenburg. W kwietniu 1945 w „marszu śmierci” przepędzony do obozu w Dachau, gdzie doczekał wyzwolenia. W 1947 roku wrócił do Polski. W 1952 roku ukończył studia w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie na Wydziale Technologii Drewna. Pracował m.in. w Zjednoczeniu Przemysłu Budowy Maszyn Ciężkich „ZEMAK” w Warszawie, gdzie pełnił funkcję kierownika działu studiów. Był też dyrektorem technicznym Polsko-Kubańskiego Biura Projektów w Hawanie. Następnie przez wiele lat związany zawodowo z SGGW.
more...
less
[00:00:08] Urodzony 11 lutego 1929 r. w Kutnie, rodzice Maria dd. Klepa, Wacław. Mama była nauczycielką, po urodzeniu dzieci przestała pracować, Ojciec był kierownikiem młyna, przyjaźnił się z inżynierem, właścicielem młyna. Pracował w wielu zakładach zbożowych, udzielał się społecznie: przewodniczący straży ochotniczej, naczelnik „Sokoła”. Rodzina mamy w Warszawie, wakacje: zwiedzanie Polski (Warszawa, Wilno, Zakopane, Kraków). Plaża w Orłowie, upadek do morza samolotu z gen. Orlicz-Dreszerem.
[00:03:52] Ferie na Boże Narodzenie w Warszawie 1937 r. – śmierć ojca 7 stycznia 1938 r., pochowany w Kutnie. Rozpacz mamy. Wysiedlenie na początku 1940 r. z domu przy ul. Sienkiewicza 28 (działka z ogrodem 1500 m kw. w centrum miasta). Siostra starsza o 3 lata. Wyjazd do Warszawy.
[00:06:57] Przekonanie o gotowości Polski do wojny. 1 września 1939 r., bombardowanie Kutna. Ok. 8 września żołnierze niemieccy w Kutnie.
[00:10:10] Samodzielna nauka czytania i pisania w wieku 6 lat, rozpoczęcie edukacji szkolnej w wieku 6 lat w 2 klasie. Harcerstwo, nauczyciel śpiewu drużynowym. Pospieszne pakowanie podczas wysiedlenia, zaskoczenie, nakaz opuszczenia III Rzeszy. Decyzja wyjazdu do Warszawy. [+]
[00:15:03] Rodzeństwo mamy w Warszawie, mieszkanie babci przy ul. Śniadeckich 19. Śmierć ciotki w 1939 r., druga ciotka mieszkała przy Krakowskim Przedmieściu naprzeciw uniwersytetu. Zamieszkanie dwóch wysiedlonych sióstr w tym mieszkaniu: mamy boh. z dziećmi i jej siostry wysiedlonej z Sieradza.
[00:17:28] Po kilku miesiącach zamieszkanie boh. u wuja, oficera straży pożarnej przy pl. Unii Lubelskiej. Przeprowadzka wuja do lokalu przy ul. Nalewki 3, przy murze getta – boh. zmuszony do opuszczenia wuja. Zamieszkanie w bursie RGO (Rada Główna Opiekuńcza) przy ulicy Leszno 81 od połowy 1942 r. Schronisko dla wysiedlonych z Rzeszy rodzin pod opieką RGO. Kuchnia w suterenie, bezpłatne posiłki.
[00:20:31] Nauka w szkole przy ul. Drewnianej: 6 i 7 klasa. Nauka w gimnazjum handlowym, nauczanie ogólnokształcące na tajnych kompletach dzięki gwarancji RGO. Bursa finansowana przez księżniczkę Marię Radziwiłł – przysyłała żywność (żurek z kartoflami). Zasady zakwaterowania w bursie, z okien sypialni chłopców widać było getto.
[00:25:08] Obrazy z getta: tramwaje przejeżdżające przez teren getta, umieranie z głodu, brak żywności. Przechodzenie dzieci żydowskich za ceglany mur getta przez kanał ściekowy [++]. Widok dzieci w kuchni bursy, kasza w woreczkach noszona w nogawkach. Droga powrotna przez mur, wartownicy przy murze. [++].
[00:31:58] Budynek szkoły na terenie getta zamieniony na koszary dla wartowników. Zadanie harcerskie boh.
ustalenie liczby wartowników, obserwacja z dachu, liczenie – 130-150 wartowników.
[00:33:33] Powstanie w getcie warszawskim. Zapamiętane obrazy: systematyczne wypalanie kolejnych kamienic przez Niemców [+]. Świadomość Żydów, że Niemcy wywożą do obozów.
[00:37:27] Obszar getta: „płonące miasto”. [+]
[00:39:29] Przystąpienie boh. do harcerstwa dzięki koledze z bursy, drużynowemu. Rozkaz utworzenia dwóch zastępów: na Woli i Mokotowie. Rekrutacja kolegów na ulicy Narbutta. [+]
[00:42:08] Działalność w konspiracyjnym harcerstwie: przenoszenie meldunków i paczek, obserwacja konkretnych budynków, noszenie gazetek. Kwiaciarnia u zbiegu Alej Jerozolimskich i Kruczej – roznoszenie wiązanek kwiatów z ukrytymi listami, doręczenie na hasło.
[00:44:54] Defilada w Alejach Ujazdowskich (pl. Trzech Krzyży − Piusa) wiosną 1943 r.: przemarsz trójkami harcerzy w cywilu. [+]
[00:48:03] Po zakończeniu kampanii wrześniowej wyżsi oficerowie formowali armię podziemną, przekonanie o konieczności wybuchu powszechnego powstania ogólnopolskiego wspomaganego desantami z Zachodu. Zmiana koncepcji po wkroczeniu Armii Czerwonej na tereny II RP, przygotowanie akcji „Burza” na terenach poza miastami.
[00:51:31] W miarę przybliżania się Rosjan do Warszawy brak jasno określonych planów. Na dwa dni przed powstaniem warszawskim ogłoszenie o powszechnym wezwaniu 100 tys. mężczyzn do kopania umocnień ziemnych w Warszawie.
[00:53:50] W budynku RGO zgrupowanie oddziału żołnierzy, boh. został łącznikiem pomimo młodego wieku (15 lat): przenosił meldunki, amunicję, granaty. Rozpoczęcie walk 3 sierpnia (oddziały kryminalistów do pacyfikacji Woli i Ochoty). Plan atakowania koszar za murem getta. Prowadzenie ostrzału bunkra przy murze z okna bursy. Przebieg wydarzeń w pierwszych dniach powstania.
[00:57:50] Barykady przy ul. Wolskiej i Okopowej. 7 sierpnia rozkaz wycofania się na Stare Miasto, przydział boh. do batalionu „Łukasiński”. Przeprowadzanie dowódcy przez podwórka w kierunku ul Ogrodowej, zatrzymanie przy ul. Okopowej. Rzut granatem w snajpera niemieckiego, zdobycie jego karabinu Berthier. Udział w dalszych walkach jako pełnoprawny żołnierz. Dowódca „Łukasińskiego” kpt. „ Zdan”.
[01:02:45] Odwołanie głównodowodzącego obroną Starego Miasta mjr „Sienkiewicza”, podział na trzy mniejsze oddziały. Batalion „Łukasiński” na odcinku południowym (Senatorska, pl. Teatralny, pl. Bankowy, Arsenał, Pałac Mostowskich), dowódca płk Kuba. Batalion „Chrobry” z Okopowej walczył w okolicy Pasażu Simonsa i w Ogrodzie Krasińskich – boh. też tam walczył.
[01:05:55] Barykada u zbiegu Bielańskiej i Daniłowiczowskiej, walki boh. o „Rygiel” (Ratusz, bank Polski, Arsenał, Długa). Służba na barykadzie na Bielańskiej, Niemcy w Teatrze Wielkim. Opowieść Dobraczyńskiego z książki „Rozwalony dom”, unieszkodliwienie czołgów ostrzeliwujących barykadę. Eksplozja „goliata”, zawalenie się narożnego budynku, wielu rannych i zabitych. Boh. stał koło barykady.
[01:10:15] Barykada w bramie naprzeciwko kościoła Św. Antoniego, dowódca trafił w głowę niemieckiego snajpera, który jednocześnie trafił jego w głowę, „wstrząs psychiczny” boh. Droga przez ruiny do „Zdana”, ukrywanie się przed „gołębiarzem”, przyprowadzenie sanitariuszek z noszami do rannego dowódcy. Zestrzelenie „gołębiarza” przez ludzi „Zdana”. Szpital przy ul. Długiej 7, operacja trepanacji czaszki, śmierć dowódcy po 2 dniach. [++]
[01:14:26] Śmierć jako nieodłączny element walki powstańczej. Naloty niemieckie na Starym Mieście. Zbombardowanie ratusza.
[01:16:20] Zdobywanie zaopatrzenia: wyprawa boh. na ul. Stawki do magazynów niemieckich po „panterki” i po żywność do wytwórni papierów wartościowych. Kuchnia polowa. Pięć łączniczek-sanitariuszek. Walka przez kilka godzin dziennie, wymiana żołnierzy w walce.
[01:19:25] Zakup butów na Kercelaku, pożegnanie z mamą przed spodziewanym wyjściem z Warszawy ostatniego dnia lipca 1944. Od maja 1944 mama zajmowała się dzieckiem swojej pracującej jako inżynier siostry. Po wybuchu powstania wygonienie mieszkańców z domu przy Nowym Świecie, spalenie budynku, mama uratowała niemowlę podczas powstania.
[01:23:08] Ok. 20 sierpnia [1944] zbliżanie się oddziałów pacyfikujących, otoczenie Starego Miasta. 1 września zejście do kanałów na pl. Krasińskich. Pierwotne plany przebicia się górą, przejście starszych harcerzy przez Ogród Saski – udawanie młodych Niemców. [+]
[01:25:28] Rozkaz dla boh.: trzyosobowy patrol do pozorowania obecności w okolicy ruin ratusza. Niemcy w Teatrze Wielkim. Zabici dwaj koledzy z patrolu, brak możliwości działania. Przeczołganie do ocalałej hipoteki do grupy mężczyzn, przejście Elektoralną, Wolską do kościoła św. Wojciecha. Selekcja, grupa boh. załadowana do wagonu kolejowego, dojazd po pięciu dniach od Flossenbürga. Droga bez wody, jedzenia, snu, na stojąco.
[01:30:14] Kondycja mężczyzn w wagonie: zniechęcenie, strach, apatia, niepewność. Pięć dni na nogach. Dojazd do obozu: esesmani z psami, krzyki. Przejście do miasteczka, dwa kościoły. Budynek, brama z napisem „Arbeit macht frei”. Czekanie na placu apelowym, zdanie ubrań, dokumentów, kosztowności. Badanie nago [++], kąpiel w łaźni bez ręczników. Przydział ubrań, czapka „do oddawania czci”. Rejestracja, otrzymanie numeru identyfikacyjnego.
[01:36:30] Cennik obozowy: za igłę z nitką do przyszycia numeru więźnia – pół porcji chleba. Skierowanie do bloków kwarantanny – odsiew najsłabszych. W normalnych blokach pobudka o godz. 5, apel o 6, wyjście do pracy. Powrót z pracy o godz. 18, apel, rozdawanie chleba, przejście do baraków. W bloku kwarantanny po apelu porannym stanie przed blokiem: nauka czapkowania, musztra, ustawianie się w pięcioszeregu przez cały dzień. [+]
[01:40:15] Latryna nad odkrytym dołem, załatwianie się na komendę przez minutę raz na dobę. Osoby, które nie zdążyły się załatwić, strącano do dołu kloacznego, gdzie się topiły w ekskrementach. „Mnie się to nadal śni”. W blokach kwarantanny wykańczano najsłabszych.
[01:42:30] Otrzymanie pracy – mimo młodego wieku – dzięki znajomości niemieckiego: montaż na dwie zmiany samolotów Messerschmitt 109. W drodze do fabryki widok rampy: 10-11 samolotów na pociągu do Regensburga. Po 6 miesiącach praca w kamieniołomie.
[01:44:30] W montowni boh. montował śrubami żeliwne uchwyty do podwozia. Specyfika pracy, codzienne bicie „za sabotaż”. Opis bicia. W montowni nadzorowali kapo obozowi. [++]
[01:47:53] Więzień, który znał niemiecki, wstawił się za boh. – kilkukrotnie pobity za karę. Po wojnie kilkukrotne spotkanie z tym mężczyzną. Praca na dwie zmiany. Apel dzienny trwał krótko, szybkie wyjście do pracy. Apel wieczorny: stanie w szyku dopóty, dopóki stan liczebny się zgodził. Po apelu wieczornym wydawanie chleba. Przy próbie ucieczki – czekanie na placu, aż esesmani nie znajdą uciekiniera. Znalezionego bito i wieszano na szubienicy z kartką „Ich bin wieder da”. [+]
[01:51:50] „Ucieczka z obozu koncentracyjnego w Niemczech nie była możliwa”, udawały się tylko zorganizowane ucieczki z Auschwitz z zaplanowanymi kryjówkami i możliwością otrzymania dokumentów. Niemcy cywile się bali. Decyzje samobójcze więźniów – „ucieczka na druty”. [+]
[01:54:19] Egoistyczne zachowania wśród więźniów, podkradanie chleba. Założenia obozu: zestandaryzowane bloki przygotowane na 224 więźniów rozlokowanych na 3-piętrowych pryczach. Praktyka obozowa: 4 więźniów na jednym poziomie, codziennie w innym miejscu, cały czas w jednym ubraniu: „byliśmy brudni, zawszeni i głodni”. Brak rozmów miedzy więźniami.
[01:56:53] „Läuseappell”, „apel wszy” – wyznaczany na apelu wieczornym – nie dostawano chleba, wybierano ok. 100 mężczyzn do mycia: nago na placu apelowym do godz. 23. Apel przez trzy noce z rzędu – kara za prośbę o kąpiel. [++]
[02:02:39] W zimie dawano papierowe kalesony, które rwały się po kilku dniach. Sroga zima. Praca w kamieniołomach: przenoszenie różnej wielkości kamieni. [Boh. demonstruje kostkę granitową przywiezioną z wycieczki do Flossenbürga.] Bicie za przerwy w pracy, niewielkie możliwości oszukiwania przy pracy. Więźniowie, którzy upadli, musieli zostać doniesieni do obozu przez ok. półtora kilometra.
[02:07:50] Krematorium we Flossenbürgu niewydolne, palenie zwłok na stosach na wolnym powietrzu. „Funkcyjnym opłacało się zabicie człowieka” – mogli przejąć jego rację żywnościową – chleb odliczany na podstawie stanu z apelu porannego. [++]
[02:09:09] Niepewność sytuacji na koniec wojny, strach przed zemstą kapo. Dom publiczny dla Niemców i dla więźniów w obozie - więźniarki z Ravensbrück. Korzystali tylko esesmani.
more...
less
The library of the Pilecki Institute
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Monday to Friday, 9:00 - 15:00
(+48) 22 182 24 75
The library of the Berlin branch of the Pilecki Institute
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Pon. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
This page uses 'cookies'. More information
Ever since it was established, the Witold Pilecki Institute of Solidarity and Valor has been collecting and sharing documents that present the multiple historical facets of the last century. Many of them were previously split up, lost, or forgotten. Some were held in archives on other continents. To facilitate research, we have created an innovative digital archive that enables easy access to the source material. We are striving to gather as many archives as possible in one place. As a result, it takes little more than a few clicks to learn about the history of Poland and its citizens in the 20th century.
The Institute’s website contains a description of the collections available in the reading room as well as the necessary information to plan a visit. The documents themselves are only available in the Institute’s reading room, a public space where material is available free of charge to researchers and anyone interested in the topics collected there. The reading room also offers a friendly environment for quiet work.
The materials are obtained from institutions, public archives, both domestic and international social organizations, as well as from private individuals. The collections are constantly being expanded. A full-text search engine that searches both the content of the documents and their metadata allows the user to reach the desired source with ease. Another way to navigate the accumulated resources is to search according to the archival institutions from which they originate and which contain hierarchically arranged fonds and files.
Most of the archival materials are in open access on computers in the reading room. Some of our collections, e.g. from the Bundesarchiv, are subject to the restrictions on availability resulting from agreements between the Institute and the institutions which transfer them. An appropriate declaration must be signed upon arrival at the reading room in order to gain immediate access to these documents.
Before your visit, we recommend familiarizing yourself with the scope and structure of our archival, library and audio-visual resources, as well as with the regulations for visiting and using the collections.
All those wishing to access our collections are invited to the Pilecki Institute at ul. Stawki 2 in Warsaw. The reading room is open from 9–15, Monday to Friday. An appointment must be made in advance by emailing czytelnia@instytutpileckiego.pl or calling (+48) 22 182 24 75.
Please read the privacy policy. Using the website is a declaration of an acceptance of its terms.