Regina Zawadzka z d. Marcinkiewicz (ur. 1928, Nowa Wilejka) w 1944 roku, gdy zbliżał się front, razem z koleżankami zaopatrywała kuchnię wojskową Armii Krajowej. Wspomagała jeńców polskich po operacji Ostra Brama, nosiła im jedzenie do Miednik. Wspomagała też więźniów polskich przetrzymywanych w więzieniu na Łukiszkach. W 1945 zdała małą maturę. W 1946 roku jej rodzinie nakazano opuścić Nową Wilejkę, transportem repatriacyjnym przyjechali do Giżycka. Tu Regina Zawadzka skończyła liceum pedagogiczne, a w Lidzbarku Warmińskim studium nauczycielskie. Od 1947 roku pracowała jako nauczycielka w Kętrzynie. Od 50 roku życia na emeryturze.
[00:00:10] Nazwisko rodowe Marcinkiewicz, ur. 4 stycznia 1928 r. (właściwa data ostatnie dni grudnia 1927), Nowa Wilejka, powiat wileńsko-trocki. Stacjonowały tam jednostki wojskowe: 85 pułk piechoty, 19 pułk ułanów. W ułanach służyli Tatarzy. Rodzice: Stanisław Marcinkiewicz, Emilia Baniewicz. Dziewczynki w rodzinie nosiły tradycyjnie imię Emilia na cześć Emilii Plater.
[00:02:42] Ciekawe życie w przedwojennej Nowej Wilejce, piękna przyroda, wzgórza porośnięte borem, szkółka dębowa. Dąb z Nowej Wilejki posadzony w domu Piłsudskiego.
[00:04:14] Niewidoczni Litwini, przewaga Polaków w Nowej Wilejce. Nauka religii przez księdza dla katolików i przez popa dla prawosławnych. Nauczyciel Bochenek. Dom przy ul. Wileńskiej, cmentarz na skarpie. Właściciel domu Płaskowicz, sąsiedzi Tatarzy, rodzina Giełbutów. Zgodne życie, wspólne zabawy, pieczenie chleba. Patriotyzm, kult Piłsudskiego.
[00:06:50] Śmierć Piłsudskiego, boh. w 1 klasie szkoły podstawowej, płacząca nauczycielka, powszechna żałoba. W kinie darmowy seans filmowy z uroczystości pogrzebowych w Warszawie.
[00:07:56] 1 września 1939: przez pół godziny wyły syreny, mieszkańcy na podwórku. Uciekinierzy w Polski - Litwa była państwem neutralnym, przyjmowała Polaków [+]. 17 września wkroczenie Rosjan, setki czołgów na ulicy. Wspomnienia Miłosza: huk czołgów, ucieczka do Prus. Zachowanie Rosjan, oddanie władzy Litwinom. Rozmowy z żołnierzami radzieckimi.
[00:11:50] Głód w początku wojny, bochenek chleba zakupiony w dniu wybuchu wojny. Patesznik – piekarz żydowski. Rozdawanie jedzenia za darmo przez Litwinów, dobre zaopatrzenie sklepów, uruchomienie fabryk przez 8 miesięcy okupacji litewskiej. Konspiracja Polaków przeciwko Litwinom. Rozpoczęcie nauki języka litewskiego w 5 klasie.
[00:13:46] Po 8 miesiącach zabranie władzy Litwinom, ucieczka władz na Prusy Wschodnie, zajęcie Wileńszczyzny przez ZSRR, wprowadzenie socjalizmu. Początek wywózek Polaków na Syberię. Sytuacja w Nowej Wilejce. Zaaresztowanie ojca w pracy, rewizja w domu boh., poszukiwanie ojca.
[00:17:11] Napad Niemiec na ZSRR w 1941 r. Aresztowanie ojca przez gestapo zimą 1941/42.
[00:19:15] Kolejka między Wilnem a Nową Wilejką dowoziła młodzież do szkół i ludzi do pracy. Duża stacja kolejowa w Nowej Wilejce. Siedziba gestapo litewskiego przy ul. Mickiewicza w Wilnie – poszukiwanie ojca przez mamę, uzyskanie zgody na przynoszenie paczek. Rozstrzelanie ojca na Ponarach. [+]
[00:25:00] Chłopiec codziennie liczył i zapisywał liczbę rozstrzelanych – ok. 1000-3000 dziennie, zakopywał notatki w butelkach po oranżadzie – odkopanie po wojnie. Po przyłączeniu Litwy do ZSRR Polacy wyjeżdżali do Polski – opuszczali majątki, osiedlenia na Mazurach, ziemiach zachodnich.
[00:27:38] Wkroczenie Niemców do ZSRR 22 czerwca 1941 r., 24 czerwca koniec roku szkolnego, boh. skończyła 6 klasę. Samochody niemieckie na ulicach, „piękni chłopcy”. Czekolada od żołnierza za dobre świadectwo. Aresztowanie ojca przez Litwinów „za patriotyzm”. Ojciec obsługiwał automat w fabryce, dobre zarobki. Dziadek był fachowcem w fabryce w Nowej Wilejce – wykonywał m.in. szable dla rosyjskiej armii, zmarł na zapalenie płuc.
[00:31:14] Ojciec boh. po śmierci dziadka pomagał wychowywać czwórkę rodzeństwa, wybuch I wojny światowej, po wojnie pracował w fabryce. Zakłady przemysłowe w Nowej Wilejce: zautomatyzowana papiernia, fabryka lniana, fabryka Mozera. Matka Konwickiego również pracowała w papierni, zostawiała go na cały dzień samego w domu. Niemców nie widziało się na ulicach.
[00:34:18] Brak kontaktu z Litwinami w domu boh. Jesienią rozpoczęcie nauki w gimnazjum. Mieszkańcy Nowej Wilejki w 1945 r. przyjechali do Giżycka – razem z całą kadrą pedagogiczną – utworzenie liceum pedagogicznego. Okupacja niemiecka trwała 3 lata, potem przyszli Rosjanie, utworzyli republikę litewską, oponentów litewskich wywozili na Syberię. Większość Polaków należała do AK.
[00:36:26] Rozpoczęcie pracy w szpitalu w budynku po koszarach, pracowało tam wielu Rosjan i Ukraińców, którzy uciekali przed głodem do kolaboracyjnego wojska. Ranni spali na piętrowych pryczach. W szpitalu polski personel (m.in. Konwicki w grupie remontowej). Boh. pracowała w kuchni. Przyjście frontu – ucieczka całego polskiego personelu do AK, wywiezienie leków i środków opatrunkowych do lasu. Wywożenie rannych ze szpitala przez Niemców.
[00:39:15] Zaprowiantowanie partyzantów: jeżdżenie furmanką po wsiach, zbieranie żywności. Napad partyzantów na pociąg, grzebanie zmarłych. Jan i Witek Tyryłło – koledzy z Góry Zamkowej (przyjechali w 1945 r. do Elbląga) – udało im się uratować most. Próba zatrzymania pociągu, ostrzał Niemców. Obrona Góry Zamkowej przez Niemców przez 7 dni, wszyscy zginęli. Ucieczka gestapo litewskiego razem z rodzinami niemieckimi do Finlandii, zniszczenie Wilna, wysadzenie pociągu.
[00:44:00] Kontakty z konspiracją akowska dzięki starszemu bratu ciotecznemu (Leon Baniewicz) – boh. była jego łączniczką. Przyjaciółka Irena Wojciechowska, córka majora WP, trafiła do Armii Andersa. Wuj „złota rączka” z fabryki Mozera, w czasie okupacji zarabiał na życie tłocząc olej lniany na zimno. Boh. jeździła 100 km po „put siemienia lnianego” do Dukszt specjalnym pociągiem handlowym bez biletu. Czekanie na powrót dwa dni na peronie. Ucieczka przed Niemcami na peronie w Nowej Wilejce, zabieranie kontrabandy przez Niemców.
[00:50:28] Nocowanie w domu koleżanki [Wojciechowska]. Przybycie AK, rozmowy z Rosjanami i delegacją Armii Berlinga, okrążenie członków AK czołgami w Miednikach. Mama Wojciechowskiej działała w tajemnicy w AK. Boh. jako łączniczka nosiła listy od Baniewicza zaszyte w bieliźnie – 30 km do leśniczówki.
[00:54:20] Wysłanie dzieci przez mamę na wieś przed przyjściem frontu. Prośba żołnierza radzieckiego z pierwszego czołgu o ugotowanie kaszy jaglanej, głodni żołnierze. Wycofanie mieszkańców poza front. Nowa Wilejka nie została zniszczona.
[00:56:30] Wkroczenie żołnierzy polskich, tabory wojskowe. Do Kaługi wywieziono 15 tys. partyzantów. Plan wyzwolenia Wilna przez wojsko AK – Żydzi i Rosjanie w partyzantce. Przebieg wydarzeń. Euforia Polaków. Podstępne aresztowanie dowództwa AK przez Rosjan, okrążenie żołnierzy, rozbrojenie. Namawianie żołnierzy do przejścia do Armii Berlinga. Wywiezienie polskich jeńców w głąb ZSRR do Kaługi, budowali obóz i pracowali przy wyrębie lasu. Szubienica na placu apelowym, publiczne egzekucje dla uciekinierów. [+]
[01:04:25] Sprowadzenie jeńców do Polski w 1947 r. Przyjazd trzech jeńców do Kętrzyna, opowiadali o warunkach w Kałudze: wyrąb lasu, w obozie był m.in. Bernard Ładysz. Ucieczka Jana Tyryłło z kolumny jeńców do domu. Ucieczka Witolda Tyryłło z lasu – szedł torami nocą, spał w krzakach. Spotkanie radzieckich żołnierzy, kryjówka w koronie sosen. [+]
[01:12:02] Dotarcie do Mińska, aresztowanie. Rozmowa z Rosjaninem, pozwolenie i pieniądze na bilet, powrót Witolda do domu. [++]
[01:14:32] Dalsze aresztowania w Nowej Wilejce, „czyszczenie dzielnic” przez Rosjan i Litwinów [++], zatrzymywanie chłopców i mężczyzn. Aresztowanie Witolda, Jan schowany w piwnicy. Propaganda radziecka wobec Polaków.
[01:17:34] Wyjazd Jana Tyryłło do Elbląga w 1945 r., boh. z Ireną nosiły paczki dla Witolda do więzienia na Łukiszkach zimą 1945 r. Sanie na ulicach Wilna, nocleg u organisty. [+] Oczekiwanie na przyjęcie paczki. Przekupienie strażnika złotymi rublami – Witek wysłany do Polski. Rodzina Tyryłłów.
[01:25:35] Leon Baniewicz (żona Maria, syn Antoni, młodszy syn Andrzej) wrócił do Polski w 1956 r., żona urodziła córkę na lotnisku w Warszawie, osiedli w Gorzowie Wielkopolskim.
[01:27:44] Stanisława Kopniewska, pielęgniarka w Wilna, mąż wywieziony do Kaługi. W czasie rewizji w jej piwnicy uratował się Polak. [+]
[01:34:05] Mężczyźni wywożeni w 1945 r. do ZSRR wyrzucali z wagonów liścików – dzieci z gimnazjum zbierały z torów i roznosiły zawiadomienia dla rodzin. Decyzje Polaków o wyjeździe do Polski, wyjazdy odbywały się w nocy, cierpienie wyjeżdżających. Boh. wyjechała 1 maja [1945]. [+]
[01:37:57] Po przejściu frontu przybycie złodziei „z Rosji”, zorganizowane napady na domy. Dyżury Polaków w zaułkach Nowej Wilejki, samoobrona, wzajemna pomoc [+]. Podejrzenie zamordowania Jana Tyryłło w Elblągu. Miał 24 lata, po przyjeździe zaczął pracę w stoczni. Boh. przyjechała 19 transportem – droga przez trzy tygodnie na skrzyniach przez Kowno, Królewiec (Kaliningrad) do Elbląga.
[01:41:29] W wagonie nr 19 razem z boh. jechała Wanda, narzeczona Jana Turyłło, z matką i bratem. Boh. jechała z krewnymi ojca, płakała za matką, która nie chciała jechać. Siostra wyszła za mąż (Płaskowicz) i została w Nowej Wilejce. Zaopiekowanie się boh. przez rodzinę Zakrzewskich zamieszkałą w Gdańsku. Przygotowanie do wyjazdu z Nowej Wilejki – tłum oczekujących na pozwolenie. Reakcja boh. na odmowę wyjazdu (za młoda, bez opieki), pomoc kuzyna. [+]
[01:45:43] Po przyjeździe do Giżycka zasiedlenie domu poniemieckiego. Boh. zatrzymała się „w szopach”, poszukiwanie mieszkań na własną rękę lub dalsza podróż. Obiady w PUR, pomoc UNRRA. Dalsza droga z kuzynem ze strony ojca − do Giżycka.
[01:47:40] Rozpoczęcie nauki – liceum pedagogiczne w Giżycku, świadectwo małej matury (8 klas) z Nowej Wilejki. Brak nauczycieli w powojennej Polsce. Przyspieszenie nauki, zdanie matury po roku, skierowanie do pracy w szkole w Kętrzynie. „Wszystko zdobywałam płaczem”. Jesienią 1947 r. Kętrzyn nosił nazwę Rastenburg. Przewozy repatriacyjne w głąb Polski odbywały się za darmo.
[01:50:10] Pierwsi osiedleńcy zajmowali najlepsze poniemieckie domy, w pełni wyposażone wille, „z ciepłą zupą”. Obawy przed III wojną, nikt nie chciał jechać na zachód. Sformalizowanie zajęcia domów. Zakrzewscy stracili w Nowej Wilejce córkę, chorowała na nerki. Kiedy Polacy wyjeżdżali z Nowej Wilejki, na podwórku oczekiwały na ich dom białoruskie kobiety. Przydział lokali osiedleńcom. [+]
[01:53:20] Droga do gimnazjum [w Nowej Wilejce] przez most nad torami kolejowymi. Wskazanie drogi kobietom białoruskim jadącym po zaopatrzenie do Wilna. Siostra uczyła się w szkole zawodowej handlowej, odbywała przed wojną praktykę w sklepie – organizowała zaopatrzenie domu. Boh. pomagała prowadzić dom, nosiła siostrze obiady. Kartki na jedzenie w czasie okupacji niemieckiej.
[01:56:40] Obserwowanie z mostu nad torami pociągu z transportem jeńców wojennych w odkrytych wagonach. „Niemcy brali jeńców rosyjskich milionami”. Rozładunek na stacji, „wysypywanie się ludzi z wagonów”, zabieranie ubrań z martwych jeńców. Gonienie jeńców do koszar przez łąki. [+]
[02:00:10] Masowe umieranie jeńców w obozie, zakopywanie ciał w rowach. Po ukończeniu 16 lat boh. poszła do pracy do szpitala – razem z 15 dziewczynami. Kierowniczka Basia pomogła uratować Ukraińca – był głównym kucharzem. Oczekiwanie na przyjście frontu – zakaz przyjścia do pracy. Wywiezienie rannych ze szpitala pod Kowno – rozstrzelani przez Rosjan.
[02:02:36] Po odejściu Niemców i przyjściu Rosjan spotkanie szefa szpitala Waltera – jechał jako jeniec na ciężarówce wyładowanej drewnem. W szpitalu w Nowej Wilejce pracowało trzech Niemców: magazynier rudy Henryk, szef kuchni Walter i oficer chirurg. Zaprzyjaźnienie się z Walterem, nieznane jego dalsze losy.
[02:04:40] Decyzja o wyjeździe do Polski, reszta rodziny bała się III wojny, nie chciała porzucić dobytku. Rusyfikacja dzieci siostry i wnucząt. Jedna z wnuczek wyszła za bogatego Litwina, mieszka w rezydencji w Wilnie. Wspomnienia antypolskiej propagandy na Wileńszczyźnie po wojnie.
[02:07:25] Operacja „Ostra Brama” – walki Niemców z akowcami przed Ostrą Bramą. Po wyzwoleniu przez Rosjan sabotaż – wybuchy wagonów pociągu z bronią, zniszczenie Wilna. Ukrywanie prawdziwych tożsamości i pochodzenia, zmiany nazwisk w obawie przez Rosjanami, nagle „wszyscy byli robotnikami”.
[02:10:10] Obóz jeńców polskich 30 km od Nowej Wilejki, chodził tam syn cioci Kazi Gienek, strach i przygnębienie mieszkańców, zła kondycja jeńców. Wielu z nich zmarło w transporcie, m.in. wszystkie dzieci z inteligenckich rodzin.
[02:11:42] Śmierć Jana Tyryłło – był bliskim współpracownikiem [Łupaszki]. Wiadomość od siostry o śmierci Janka, rozpacz matki. Odwiedziny u rodziny Suchodolskich w Giżycku ok. 1948 r. w czasie wakacji letnich. Rozpacz narzeczonej, Wandy. Janek zginął w wypadku samochodowym w drodze do kina. Boh. podejrzewa zemstę Łupaszki – wcześniej współdziałali.
[02:17:39] Bezowocne poszukiwanie Wandy Suchodolskiej, farmaceutki z Gdańska. Brat mamy mieszkał w dzielnicy Wilna Antokol, miał trzy córki – najstarsza Maria zamieszkała przed wojną z mężem, marynarzem Aleksym Wiśniewskim w Gdyni-Orłowie. W sierpniu 1939 r. Wiśniewski został powołany do wojska, żona przebywała w Wilnie. Wysiedlanie wszystkich Polaków z Gdyni przez Niemców. Aleksy wcielony do łodzi podwodnej ORP „Orzeł” – jako jedyny z załogi uratował się. „Orzeł” został internowany w Estonii, wypłynął bez dokumentów i ślad po nim zaginął. Wiśniewski (bez dokumentów) przedostał się z Tallina do Wilna, gdzie spędził wojnę na lewych dokumentach wyrobionych przez zakonników. Pracował jako palacz w klinice na Antokolu. Żona Maria zajmowała się odkażaniem miejsc po chorych na tyfus.
[02:23:05] Polacy z Kresów Wschodnich wcielani do wojska – z Białorusi do Armii Czerwonej, z Wilna do Armii Berlinga. Wiśniewski w Armii Berlinga – po wyzwoleniu Gdańska został pilnować porządku. Wyjazd trzech teatrów z Wilna – wywóz urządzeń, kostiumów, aktorów, dotarcie Marii z teatrem do Torunia. Przypadkowe spotkanie na ulicy z kolegą męża. Przyjazd do Gdańska – oczekiwanie na Aleksego. Zamieszkanie Marii w mieszkaniu Aleksego w poniemieckim bloku pod bramą stoczni. Odwiedziny boh. u Marii, zachwyt mieszkaniem. [++] Wspólne zamieszkanie Marii z pozostałą rodziną.
[02:29:17] Zarówno mama, jak i siostra żałowały, że pozostały na Litwie, gdzie po wojnie panował głód i bieda. Na ziemiach zachodnich zostały majątki do zagospodarowania. Lęk boh. przed wojną.
[02:31:39] Prowadzenie żydowskich dzieci na rozstrzelanie w relacji Czesława Miłosza. Strach przed wojną – przygotowanie zapasów: pół worka sucharów, mrożony chleb, 6 słoików smalcu. Wspomnienie z wojny: oddawanie chłopom „skarbów” w mieście za żywność. Boh. umiała przygotować wędliny z rąbanki zakupionej na wsi przez męża.
[02:34:50] Opinia o Putinie. Po rozwiązaniu AK mąż boh. uciekł w obawie przed aresztowaniem na Mazury. Pracował w przedsiębiorstwie młynarsko-zbożowym – w całym kraju ich dyrektorami byli przedwojenni właściciele ziemscy. Mąż pracował w Siedlcach.
[02:37:40] Po amnestii wrócił do dawnego nazwiska, pracował jako urzędnik w przedsiębiorstwie młynarskim. Represje wobec członków AK: aresztowania, rozstrzeliwania, więzienie
wywózki na Syberię. Ścigany przez tajniaków, uciekł z listem polecającym do Olsztyna. Otrzymał pracę w niewielkim młynie koło Szczytna, potem w Św. Lipce, a następnie w Kętrzynie. Poznanie męża. [+]
more...
less
The library of the Pilecki Institute
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Monday to Friday, 9:00 - 15:00
(+48) 22 182 24 75
The library of the Berlin branch of the Pilecki Institute
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Pon. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
This page uses 'cookies'. More information
Ever since it was established, the Witold Pilecki Institute of Solidarity and Valor has been collecting and sharing documents that present the multiple historical facets of the last century. Many of them were previously split up, lost, or forgotten. Some were held in archives on other continents. To facilitate research, we have created an innovative digital archive that enables easy access to the source material. We are striving to gather as many archives as possible in one place. As a result, it takes little more than a few clicks to learn about the history of Poland and its citizens in the 20th century.
The Institute’s website contains a description of the collections available in the reading room as well as the necessary information to plan a visit. The documents themselves are only available in the Institute’s reading room, a public space where material is available free of charge to researchers and anyone interested in the topics collected there. The reading room also offers a friendly environment for quiet work.
The materials are obtained from institutions, public archives, both domestic and international social organizations, as well as from private individuals. The collections are constantly being expanded. A full-text search engine that searches both the content of the documents and their metadata allows the user to reach the desired source with ease. Another way to navigate the accumulated resources is to search according to the archival institutions from which they originate and which contain hierarchically arranged fonds and files.
Most of the archival materials are in open access on computers in the reading room. Some of our collections, e.g. from the Bundesarchiv, are subject to the restrictions on availability resulting from agreements between the Institute and the institutions which transfer them. An appropriate declaration must be signed upon arrival at the reading room in order to gain immediate access to these documents.
Before your visit, we recommend familiarizing yourself with the scope and structure of our archival, library and audio-visual resources, as well as with the regulations for visiting and using the collections.
All those wishing to access our collections are invited to the Pilecki Institute at ul. Stawki 2 in Warsaw. The reading room is open from 9–15, Monday to Friday. An appointment must be made in advance by emailing czytelnia@instytutpileckiego.pl or calling (+48) 22 182 24 75.
Please read the privacy policy. Using the website is a declaration of an acceptance of its terms.