Wanda Marcinkowska (ur. 1926, Niemilia) wspomina dzieciństwo na Wołyniu oraz życie pod okupacją sowiecką, a później niemiecką. Głównym wątkiem relacji jest atak ukraińskich nacjonalistów na wieś w maju 1943.
[00:00:10] Ur. 20 stycznia 1926 r., dziadkowie zmarli młodo. Tato miał 5 sióstr, mieszkał ze swoja matką, ożenił się w 1925 r. Gospodarstwo 15 ha: krowy, konie. Młodsze rodzeństwo boh: dwie siostry i brat. Boh. pomagała rodzicom przy dzieciach i domu, pasała krowy. Szkoła 4-klasowa. Pobliska duża wieś Bystrzyce (Żydzi, Polacy, Ukraińcy), posterunek policji, sklep, szkoła 7-klasowa, jednostka Korpusu Ochrony Pogranicza. W szkole 3 klasa trwała dwa lata, a 4 – trzy lata.
[00:04:00] W czasie roztopów wylewała rzeka [Słucz], nie dało się przejść do Bystrzyc. W 1939 r. po rozpoczęciu okupacji radzieckiej boh. przestała chodzić do szkoły. 1 klasa w Niemilii: nauczyciele Wisłocka, Karolczak, Ignacy Typowski z Tucholi na Pomorzu. W szkole tylko polskie dzieci, we wsi 40 domów, sami Polacy.
[00:06:45] Parafia w Ludwipolu, potem w Starej Hucie odległej o 8 km. Przepływanie promem w czasie roztopów [+]. Zamożny dom, pasieka, krowy, świnie, owce, gęsi, kury. Ojciec dorabiał, wożąc drzewo z pobliskiego lasu wozem i łodzią. Właściciel majątku Walewski, producent tytoniu. Ojciec miał prawo do darmowego przydziału drewna. Pomoc chłopców i dziewcząt przy transporcie.
[00:09:57] Zajęcia dzieci i zabawy zimą i latem. Lektury szkolne. Wybuch wojny: piękna pogoda 17 września, przyjście Rosjan (25 km od granicy). Bliskość jednostki kawalerii wojskowej. „Zabieranie” polskich żołnierzy przez Rosjan, ucieczki na zachód, uciekinierzy z zachodu Polski. [+]
[00:13:04] Ucieczka wojska z Bystrzyc, Ukraińcy strzelali do żołnierzy. We wtorek [19 września] informacja o „powrocie polskiej kawalerii, która wymordowała Ukraińców i uciekła do Rumunii”. Połączenie Niemilii z wioską ukraińską, sołtys („hołowa”).
[00:15:21] Konieczność oddawania żywności żołnierzom, dla rodziny wystarczało. Szkoła w domu stryja mamy. Epidemia tyfusu w 1918 r. – śmierć babci, dziadka. Wychowanie mamy przez stryja, jego żonę zamordowali Ukraińcy, stryj się uratował, po wojnie przyjechał do Środy Wielkopolskiej.
[00:18:17] Dalsza edukacja w radzieckiej szkole w Bystrzycach, nauka po rosyjsku przez 3 zimowe miesiące (wierszyki, czytanki rosyjskie), wiosną pomaganie rodzicom w gospodarstwie. Przyjście Niemców, przyjechali do wsi motorami, zakwaterowali się w koszarach. Niemcy ze Śląska, mówili po polsku. Organki dla brata. Rozdawanie żywności mieszkańcom. Dobry Niemiec: „Nie wiem, czy wrócę”.
[00:21:34] Robienie przez dziewczęta czapek, rękawic, szalików z wełny owczej dla Niemców na froncie wschodnim. Żydzi – w większości byli właścicielami sklepów, dobrze żyli z rodzicami, zaproszenia na wesela. Nocowanie u Żydów w miasteczku, krawiec Icko Raber szył kożuchy i futra.
[00:23:47] Bierzmowanie boh. w Ludwipolu. [+], nocleg u Żydów. Ucieczki, ukrywanie się Żydów. Żydzi budowali drogę w sąsiedniej wsi, nosili żółte odznaki na piersiach i plecach. Getto w koszarach w miasteczku, masakra Żydów, „pół roku krew” wypływała do rzeki. Ucieczka Żydów do majątku Walewskiego, ucieczka młynarza z Bystrzyc. Ukraińcy rozstrzelali ukrywających się w lesie Żydów.
[00:26:53] Nakaz mówienia po ukraińsku. Tata boh. umiał po rosyjsku, pomagał sołtysowi pisać pisma. Strach Niemców przed tyfusem, pozwolili pochować zamordowanych Żydów. Rozstrzelanie znajomych Żydów z Ludwipola przez Niemców. Korespondencja boh. w sprawie rodziny Raberów po wojnie.
[00:29:30] Zakaz pomagania ukrywającym się w lesie [+]. Mama gotowała dla nich wiadro zupy, oddała walonki, lnianą bieliznę. „Rzetelny” Żyd, młynarz z Bystrzyc. [+] Budowa drogi przez Żydów. Młynarz ukrywał się w lesie, jego rodzice zostali w getcie w Ludwipolu.
[00:32:50] Stosunki z Ukraińcami, rodzenie się nacjonalizmu ukraińskiego. Kłótnie dzieci polskich z ukraińskimi podczas pasania krów, wyzwiska „lachy” i „Ukrainiec świnia”. Pasanie krów w lesie podczas sianokosów.
[00:35:32] Siostra mamy, synowa gajowego, wywieziona z dwójką dzieci na Syberię, dwóm braciom udało się uciec do lasu. Wuj trafił do armii polskiej [Andersa], dojechali do Afryki. Ciocia zamieszkała w Anglii.
[00:38:06] Rzeź wołyńska. Spalenie wsi i wymordowanie mieszkańców w nocy z 24 na 25 maja 1943 r. Kościół w Starej Hucie, partyzanci polscy i radzieccy. Mordy pojedynczych rodzin zdarzały się przed 1943 r., narastająca groza, system ostrzegawczy we wsi.
[00:40:06] Okrążenie wsi przez Ukraińców. Nocne dyżury we wsi, zmęczenie rodziców. Rodzina obudzona przez ujadanie psa. Mordowanie mężczyzn, wywożenie kobiet. Ojciec schował się w krzaki, rodzina uciekła do lasu, ostrzeżenie przez Ukraińca, schronienie w krzakach na skraju wioski. Obława ukraińska w księżycową noc. Zastrzelenie cioci i jej dzieci przez Ukraińca na oczach boh. Przeczekanie rodziny w lesie, poszukiwanie brata w życie. Noc spędzona w głębi lasu.
[00:47:15] Powrót rankiem do wsi, „krowy ryczą, koniec świata”, spalenie wsi. Płacz małej siostry w lesie. Spalenie domu boh. 126 osób zamordowano. Zabranie rannych do szpitali.
[00:49:51] Dzierżawienie przez ojca ziemi lepszej jakości pod uprawę lnu od znajomego legionisty z Bystrzyc w zamian za zwożenie drewna. Konfiskata majątków ziemskich dla legionistów. Schronienie rodziny u legionisty, w sumie kilkanaście osób. Znajomy Ukrainiec udostępnił rodzinie boh. swoje mieszkanie na kilka dni. [+]
[00:53:08] Zaatakowanie koszar niemieckich przez Ukraińców. Wyjazdy mieszkańców na roboty do Niemiec. Obrona koszar przez mieszkańców. Banderowcy w mieszkaniu Ukraińca [++], zwalanie winy za pogrom na „Żydków z Rosji”. Ucieczka do chrzestnego mamy w Bystrzycach. [+]
[00:57:11] Przemówienie komisarza cywilnego, tłumacz Siniecki, krzyk zgromadzonych ludzi. Przewiezienie do miasteczka Bereźne, potem do pociągu w Kostopolu. Noclegi w opuszczonych żydowskich domach. 3 tygodnie w koszarach polskich w Równem. Oczekiwanie na transport na zachód.
[01:00:03] Przewiezienie do Austrii, do majątku „barona”. Pobyt przez 1,5 roku, złe traktowanie przez gospodynię, głodowanie, siostra nie miała sił. Polka z piekarni w sąsiedniej wiosce. Ucieczka do tartaku w 1945 r., choroba siostry, pobyt w szpitalu w Judenburgu przez 2 miesiące. Powrót do Polski przez 2 tygodnie pociągiem, bombardowania po drodze. Rok spędzony w koszarach w Judenburgu, ojciec pomagał przy kuchni, boh. sprzątała biura UNRRA.
[01:03:29] Przygotowanie do transportu do Polski w 1946 r. we Włoszech, brytyjska strefa okupacyjna, na drugim brzegu rzeki stacjonowała Armia Czerwona. Rosjanie znęcali się nad Niemkami. Zaopatrzenie w żywność w obozie aliantów.
[01:07:08] Życie w obozie brytyjskim w ogromnych starych koszarach, uchodźcy wszelkich narodowości: Rumuni. Węgrzy, Rosjanie. Dobre traktowanie przez Anglików. Wyzwolenie przez Anglików. Pałac barona - 45 pokoi, do baronowej należało 750 ha gruntów. Rodzina boh. zajmowała się uprawą roli. Rodzina rosyjska spod Kurska, pomoc w dojeniu krów. „Baronka” piekła niedobry czarny chleb dla pracowników (500 g na dobę). Dzielenie się chlebem z siostrą.
[01:13:11] Rosyjska pokojówka baronowej podkradała jajka dla boh. i siostry. [++] Praca w tartaku – wykonywanie skrzynek na amunicje, boh. cięła deski piłą. Pomoc ojcu w pracach polowych. Powrót do Polski: Dziedzice, Jawor. Rodzice wyjechali na Ziemie Zachodnie, trudności ze znalezieniem domu z gospodarstwem do zamieszkania. Brat rozwoził chleb do sklepów wózkiem lub saneczkami.
[01:16:39] Poszukiwanie ziomków z Wołynia na targu. Sołtys Rudnicki z sąsiedniej wioski, spisywał powinności szarwarku przed wojną, poinformował ojca o mieszkających w okolicy jego siostrach (Mędłów k. Żórawiny, Sokoliki k. Kątów). Radość rodziców.
[01:19:10] Puszki amerykańskie z zupą mama sprzedawała na targu, zdobycie funduszy na drogę. Przyjazd do Wrocławia, miasto zasypane gruzami. Przejazd furmanką do cioci w Mędłowie, pomoc przy żniwach cioci i kuzynom. Ofiarowanie jałówki ojcu. Znalezienie mieszkania w Lutyni koło stryja ojca. Początek nowego życia.
[01:24:30] Poznanie męża, obsiewanie pól zbożem amerykańskim, młócenie nocą. Ślub po 3 miesiącach, mieszkanie przez sześć lat u teściowej. Mąż był w „ruskiej partyzantce”, długo chorował. Starania męża jako weterana Armii Ludowej o mieszkanie w Żernikach Wrocławskich, list do Bieruta, interwencja Bieruta. [++] Zamieszkanie w 1953 r., rodzice mieszkali w Lutyni. Boh. otrzymała 5 ha ziemi.
[01:31:00] Pamięć o rzezi wołyńskiej, źli i dobrzy Ukraińcy. Odwiedziny na Wołyniu. Wojenne losy sąsiadki z Wołynia, list od jej syna z prośbą o odnalezienie ojca w Domaniowie. Kontakty z dawna rodziną, zaproszenie na wesele. Śpiewanie polskich piosenek.
[01:37:55] W Żernikach zamieszkali połowie osiedleńcy z Wołynia i ze Lwowa (synowa), zgodne współżycie.
more...
less
The library of the Pilecki Institute
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Monday to Friday, 9:00 - 15:00
(+48) 22 182 24 75
The library of the Berlin branch of the Pilecki Institute
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Pon. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
This page uses 'cookies'. More information
Ever since it was established, the Witold Pilecki Institute of Solidarity and Valor has been collecting and sharing documents that present the multiple historical facets of the last century. Many of them were previously split up, lost, or forgotten. Some were held in archives on other continents. To facilitate research, we have created an innovative digital archive that enables easy access to the source material. We are striving to gather as many archives as possible in one place. As a result, it takes little more than a few clicks to learn about the history of Poland and its citizens in the 20th century.
The Institute’s website contains a description of the collections available in the reading room as well as the necessary information to plan a visit. The documents themselves are only available in the Institute’s reading room, a public space where material is available free of charge to researchers and anyone interested in the topics collected there. The reading room also offers a friendly environment for quiet work.
The materials are obtained from institutions, public archives, both domestic and international social organizations, as well as from private individuals. The collections are constantly being expanded. A full-text search engine that searches both the content of the documents and their metadata allows the user to reach the desired source with ease. Another way to navigate the accumulated resources is to search according to the archival institutions from which they originate and which contain hierarchically arranged fonds and files.
Most of the archival materials are in open access on computers in the reading room. Some of our collections, e.g. from the Bundesarchiv, are subject to the restrictions on availability resulting from agreements between the Institute and the institutions which transfer them. An appropriate declaration must be signed upon arrival at the reading room in order to gain immediate access to these documents.
Before your visit, we recommend familiarizing yourself with the scope and structure of our archival, library and audio-visual resources, as well as with the regulations for visiting and using the collections.
All those wishing to access our collections are invited to the Pilecki Institute at ul. Stawki 2 in Warsaw. The reading room is open from 9–15, Monday to Friday. An appointment must be made in advance by emailing czytelnia@instytutpileckiego.pl or calling (+48) 22 182 24 75.
Please read the privacy policy. Using the website is a declaration of an acceptance of its terms.