Nowak Czesław
Czesław Nowak (ur. 1938, Smyków) – pochodzi z rodziny rolniczej, po ukończeniu szkoły podstawowej w Czermnie pracował w PGR na Żuławach jako traktorzysta. W latach 1958-1960 służył w Kaszubskiej Brygadzie WOP. W 1964 roku ukończył liceum ogólnokształcące. Od 1960 pracował w Zarządzie Portu Gdańsk, m.in. jako operator dźwigu i brygadzista zmianowy. Od 1998 pracownik Zarządu Morskiego Portu Gdańsk. Brał udział w strajkach robotniczych w grudniu 1970. W sierpniu 1980 organizował strajk w porcie, następnie wstąpił do NSZZ „Solidarność”. W latach 80. redagował niezależne pismo „Portowiec”. Od 13 do 21 grudnia 1981 organizował, spacyfikowany przez ZOMO, strajk w Porcie Gdańskim. W lutym 1982 został zwolniony z pracy i tymczasowo aresztowany. Za działalność opozycyjną skazano go na karę 4 lat i 6 miesięcy pozbawienia wolności, zwolnienie warunkowe uzyskał w roku 1983. Ponownie został aresztowany w 1988. W 1989 przywrócono go do pracy w porcie. W 1995 został dyrektorem Wolnego Obszaru Celnego w Gdańsku, w późniejszych latach był także członkiem rady nadzorczej spółki akcyjnej Port Gdański Eksploatacja. Był posłem na Sejm X kadencji z ramienia Komitetu Obywatelskiego i I kadencji z listy Porozumienia Obywatelskiego Centrum. W 1994 został prezesem współtworzonego przez siebie Stowarzyszenia „Godność”. W latach 1998–2006 pełnił funkcję radnego miasta Gdańska. Odznaczony Krzyżami: Oficerskim i Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski. W 2016 został laureatem nagrody honorowej „Świadek Historii” przyznanej przez Instytut Pamięci Narodowej.
more...
less
[00:00:07] Autoprezentacja boh. urodzonego w 1938 r. w Smykowie.
[00:01:05] Rodzice prowadzili gospodarstwo rolne, ojciec był szewcem. Dwaj stryjowie walczyli w wojnie polsko-bolszewickiej. Stryjeczny brat, osiemnastoletni Tadeusz Nowak, należał do AK i zginął w obozie koncentracyjnym. W czasie okupacji we wsi budowano drogę z Końskich do Radomska. Stryj kupował od niemieckich żołnierzy ropę za jajka i masło.
[00:04:00] Podejrzewano, że jedna z mieszkanek wsi doniosła na sąsiadów z powodu skradzionej owcy – partyzanci podpalili dom z kobietą i dwójką dzieci. Boh. oglądał pogorzelisko i bał się koło niego przechodzić. Potem okazało się, że donosicielem był ktoś inny.
[00:06:05] Zastrzelenie partyzanta, który odwiedzał dziewczynę w sąsiedniej wsi – boh. widział jego zwłoki na wozie. Pod koniec okupacji mieszkańcy wsi kopali rów przeciwpancerny w Czermnie na drodze do Radomska – długość rowu. Do pracy chodził ojciec boh.
[00:07:40] Wjazd radzieckich żołnierzy do wsi. Na podwórku rozpalono ognisko i obawiano się pożaru. Matka schowała się przed czerwonoarmistami na strychu. Latem 1945 r. przez wieś pędzono stada zwierząt. Boh. pasł owce w lesie i jego zwierzęta zostały zagarnięte przez przechodzące stado. Owce wróciły do zagrody, ale żołnierze je zabrali – zastrzelenie sąsiada przez strażników. Potem gospodarze bali się odbierać owce.
[00:10:45] Zimą 1943-44 Niemcy robili ćwiczenia niedaleko wsi. Żołnierze przyszli do domu i prosili o gorącą wodę. Ojciec nielegalnie zabił świnię i bał się, że zostanie to odkryte. Jeden z czerwonoarmistów chciał ojcu sprzedać konia za litr wódki, ale ojciec nie chciał dobić targu, ponieważ Rosjanie odbierali konie. Wyposażenie czerwonoarmistów. Okoliczności „zdobycia” parasolki z przejeżdżającego samochodu.
[00:13:06] Boh. rozpoczął edukację we wrześniu 1944. Tajne komplety zorganizowała mieszkająca we wsi nauczycielka. Po wyzwoleniu boh. chodził do szkoły w Czermnie, ukończył ją w 1951 r. W 1948 r. zmarł ojciec i pogorszyły się warunki bytowe rodziny.
[00:14:15] Niektórzy z sąsiadów wyjechali na Ziemie Odzyskane. Boh. mając 15 lat wyjechał do pracy w PGR na Żuławach – jego zadaniem było odwożenie mleka do punktu odbiorczego w Nowym Stawie. Na zimę boh. wrócił do domu, wiosną przyjechał na Żuławy i pracował jako traktorzysta. W 1958 r. został powołany do wojska, w Kaszubskiej Brygadzie WOP służył do 1960 r. Potem pracował w porcie jako robotnik, po awansie był brygadzistą zmianowym do 1972 r.
[00:18:00] Boh. dużo czytał i lektury miały wpływ na jego światopogląd. Stryj Władysław Nowak słuchał Wolnej Europy, boh. także słuchał zachodnich rozgłośni. Spotkania po latach z Janem Nowakiem-Jeziorańskim.
[00:21:54] Sytuacja stoczniowców w latach 60. – brak mieszkań. W 1968 r. ormowcy ze stoczni byli wykorzystywani do tłumienia studenckich manifestacji. Protest w porcie w 1970 r. – dołączenie do strajkujących stoczniowców. Decyzja strajkujących robotników o wyjściu na ulice Gdańska – powody, dla których boh. nie opuścił miejsca pracy. Port został zmilitaryzowany, a jego pracownicy zaczęli podlegać prawu wojskowemu. Po Wydarzeniach Grudniowych aresztowano 158 pracowników portu, niektórych namawiano do współpracy. Pobicia portowców. Protesty w styczniu 1971, gdy delegacja z Portu Gdańskiego pojechała na rozmowy do Warszawy. Postulat wolnych związków zawodowych.
[00:30:25] Powody protestów w 1970 r. – podwyżka cen. W porcie pracowali robotnicy sezonowi, ponieważ nie było dla nich mieszkań w Gdańsku. Inwigilacja pracowników portu – pilnowanie statków przez żołnierzy, nadzór Służby Bezpieczeństwa i Straży Granicznej. Przynależność do partii kadry kierowniczej.
[00:34:20] Boh. widział dym z płonącego Komitetu PZPR i słyszał odgłosy strzałów. Wśród protestujących koło komendy MO był znajomy boh. Andrzej Michałowski. Szef boh. współpracował z SB. Przyjazd Gierka do Gdańska i rządowe obietnice. Powstanie Wojewódzkich Rad Związków Zawodowych. Wzmocnione kontrole SB w dużych zakładach pracy.
[00:38:55] Przygotowania do kongresu związków zawodowych w 1972 r. – plany nowego kodeksu pracy. Boh. zablokował projekt na posiedzeniu Wojewódzkiej Rady Związków Zawodowych. Uchwalenie nowego kodeksu w 1973 r. Powody przyjęcia boh. do związków zawodowych.
[00:40:55] Stosunek boh. do epoki Gierka – chęć realizowania postulatów robotniczych. Budowa Portu Północnego i nowych mieszkań dla pracowników, którzy korzystali wcześniej z hoteli robotniczych i kwater prywatnych. Skrócenie lat pracy dla portowców, którzy pracowali w trudnych warunkach. Nowe inwestycje. Zaangażowanie boh. w poprawę warunków socjalnych robotników.
[00:44:38] Poprawki w zapisach Konstytucji – konsultacje z pracownikami dużych zakładów. Kontrowersyjne zapisy o przyjaźni z ZSRR i przewodniej roli partii – po sprzeciwie boh. przyjechano na konsultacje do portu i zebrano działaczy, a nie robotników. Okoliczności przegłosowania poprawek. Boh. nie podpisał listu do przewodniczącego Rady Państwa Henryka Jabłońskiego – szykany wobec boh., którego nie wybrano na wiceprzewodniczącgo rady zakładowej.
[00:51:25] W 1980 r. boh. był doradcą Solidarności.
[00:52:10] Postawa boh. w 1976 r. – donosy do SB, zarzut współpracy z klerem. Szefem komórki SB w porcie był kpt. Kwiliński. Po aresztowaniu boh. do jego akt dołożono ankietę członka partii Czesława Nowaka, co było zbieżnością nazwisk. Dzięki temu boh. jako „członek partii” został objęty amnestią. Boh. rozpracowywano i miał w SB kryptonim „Doker” – opinia wrogo nastawionego do PZPR. Organizowanie wyjazdu portowców na spotkanie z papieżem w Gnieźnie [1979] – na wyjazd zgłosiło się kilkunastu członków partii.
[00:57:15] Dołączenie pracowników portu do strajku w stoczni w sierpniu 1980 – zatrzymanie dźwigów. W czasie strajku spisano postulaty, w porcie odprawiano msze dla strajkujących. Połączenie ze strajkującymi w Porcie Północnym – wybór Stanisława Jarosza na przewodniczącego strajku. Przedstawiciele Stoczni remontowej pojechali samowolnie na spotkanie z Tadeuszem Pyką – powołanie nowego Komitetu Strajkowego. Boh. nawiązał kontakt z kurią i biskupem Lechem Kaczmarkiem. Boh. był doradcą, pilnował, by do Komitetu Strajkowego nie weszli działacze poprzednich związków zawodowych. Działania członków Związku Zawodowego Marynarzy i Portowców.
[01:02:40] Na teren portu nie wpuszczano nieznajomych, pilnowano bram i ogrodzeń – obawy przed prowokacją. Jedzenie dla strajkujących wydawała stołówka, żywność przynosiły też rodziny oraz okoliczni rolnicy. Po informacji o przerwaniu strajku przez stocznię boh. wysłał ludzi na rozpoznanie sytuacji. Zakaz spożywania alkoholu podczas strajku – wylanie zawartości przemyconych butelek.
[01:07:00] Liczba pracowników w czterech rejonach portu. Sytuacja podczas strajku. Miejsca, w których spali strajkujący. Msze odprawiał ksiądz Kabatek. Nastroje podczas strajku. Kontakty z Komitetem Strajkowym w Stoczni Gdańskiej, wydawanie gazetki. Opuszczenie portu po podpisaniu porozumień z rządem – nastroje wśród strajkujących po zakończeniu protestu. Walka o Kartę Portowca.
[01:13:24] Atmosfera podczas strajku w 1980 r. – zmiany po zastąpieniu Gierka Stanisławem Kanią. Poczucie siły strajkujących.
[01:15:40] Starania pracowników portów w Gdańsku, Gdyni i Szczecinie o Kartę Portowca – rozmowy z udziałem Stanisława Bejgera.
[01:17:28] Sytuacja po zakończeniu strajku w 1980 r. – zbieranie postulatów, zakres działalności związku. Przejście ludzi ze starych związków zawodowych do Solidarności. Boh. prowadził pierwsze zebranie wyborcze w Porcie Gdańskim, powody, dla których nie chciał należeć do władz Solidarności. Działalność boh., współpraca z pismem „Portowiec”.
[01:21:26] Boh. postulował przywrócenie krzyża na mogile żołnierzy na Westerplatte. Krzyż, zbudowany przez portowców na prośbę Westerplatczyków oraz staraniem kpt. Dąbrowskiego, stał od 1946 do 1962 r. W Gdańsku mieszkało po wojnie kilkunastu żołnierzy, którzy walczyli na Westerplatte, w porcie pracował por. Stefan Grodecki. W 1962 r. do Gdańska miał przyjechać Chruszczow, wtedy krzyż zdjęto i w tym miejscu postawiono czołg – rządowa propaganda. W 1980 r. podjęto starania o przeniesienie czołgu i powrót krzyża – udział w zebraniu wojskowych i kombatantów, przekaz w telewizji. Spotkanie z biskupem Kaczmarkiem i prezydentem Gdańska Janem Młynarczykiem. Postawienie krzyża przed czołgiem – goście uroczystości [+].
[01:32:15] Telegram do papieża i tablica pamiątkowa ku jego czci – prośby Jana Pawła II do władz PRL o zwolnienie aresztowanych w stanie wojennym, amnestie w 1983 i 1986 r.
[01:33:55] Wydawanie pisma „Portowiec” – zespół autorów, jeden okazał się współpracownikiem SB. Profil pisma, które chwalił Jerzy Giedroyc. Jawność w kwestii pozyskiwanych funduszy. Numer legitymacji związkowej boh. – znalezienie legitymacji innych osób, w tym biskupa Gocłowskiego, w czasie rewizji w 1988 r.
[01:38:15] Związek Solidarność zatrudniał na etacie cztery osoby. Boh. pracował jako brygadzista dźwigowy, prace na rzecz związku były zajęciami dodatkowymi. Sytuacja w kraju w roku 1981, jesienią w porcie pojawiły się patrole wojskowo-robotnicze. Hasło nad bramą do portu.
[01:41:20] Boh. pracował 12 grudnia [1981], następnego dnia rano przyjechał samochód z portu z wiadomością o wprowadzeniu stanu wojennego. W porcie było już kilku kolegów, w tym: Jarosz, Filipkowski, Krupiński i Szumiejko, którzy nie zostali nocą aresztowani i ukryli się na jego terenie. W siedzibie głównego dyspozytora było radio i tam ulokował się Krajowy Komitet Strajkowy. Napisanie komunikatu, w którym domagano się zwolnienia aresztowanych – rozwiezienie go na terenie Gdańska. Informacje, że wokół portu gromadzi się ZOMO. Główny dyspozytor wychodząc z pracy zgłosił dyrekcji portu, że w jego siedzibie ukrywali się związkowcy – ich ukrywanie. Krupiński schronił się na holowniku i następnego dnia został przewieziony do strajkującej Stoczni Gdańskiej. ZOMO aresztowało na terenie portu trzy osoby, w tym Filipkowskiego. Strajk robotników portowych. [+]
[01:49:30] Atmosfera w porcie 13 grudnia – niepewność związkowców co do przyszłości. Boh. nawoływał do kontynuowania strajków wspominając o pacyfikacji kopalni „Wujek”. Przystąpienie robotników do strajku 14 grudnia – główną bazą strajkujących był Rejon 02 „Wiślany”. Na płocie powieszono zbiorniki z ropą przeciwko czołgom, zabarykadowano bramy, przez które przepuszczano patrole WOP. Oczekiwanie na starcie z ZOMO. Na zebrania strajkujących przychodzili oficerowie WOP. Strajkujący zdawali sobie sprawę z tego, że kary za udział w strajku będą dotkliwe – nastroje wśród robotników. Gospodarcze skutki strajku w porcie. [+]
[01:56:33] Port był najdłużej strajkującym zakładem pracy na Wybrzeżu, strajk trwał do piątku [18 grudnia]. Aresztowania i wysokie wyroki dla uczestników strajku. Boh. został skazany na 4,5 roku więzienia. Niektórzy członkowie Komitetu Strajkowego zeszli do podziemia, boh. nie zrobił tego ze względu na rodzinę. W czasie strajku boh. dwa razy przemawiał do robotników i to był jeden z punktów oskarżenia. Sprawa statków z bananami czekających na rozładunek. Ludzie z portu rozrzucający ulotki w mieście – powody zatrzymania dwóch szyprów. Warunki wyjścia strajkujących z portu otoczonego przez kutry rakietowe Marynarki Wojennej. Pracę w porcie podjęto w poniedziałek [21 grudnia]. [+]
[02:01:10] 8 lutego [1982] boh. został aresztowany po wypowiedzi robotnika Kurzynki w czasie zebrania partyjnego. Boh. szukano w pracy, ale tego dnia wyszedł wcześniej i pojechał z córką do lekarza. Do boh. przyjechał pracownik uprzedzając, że szukano go w porcie – aresztowanie. Aresztantami zajmowała się prokuratura Marynarki Wojennej. Boh. przesłuchiwał por. Ring – odmowa zeznań. Zachowanie bezpieki wobec boh. Wpływ książki Erazma z Rotterdamu znalezionej w więziennej bibliotece [raczej chodzi o „Księcia” Machiavellego].
[02:08:10] Boh. przebywał w areszcie przy Okopowej, potem w więzieniu przy Kurkowej. Towarzyszem w celi był m.in. roznosiciel mleka, którego zatrzymano posądzając o roznoszenie ulotek. Innym był młody żołnierz z lotniska w Pruszczu, który narysował dziewczynie mapkę dojazdu z dworca na lotnisko, co okazało się zdradą tajemnicy wojskowej. [+]
[02:11:40] W celi nie było więźniów kryminalnych. Do maja boh. przebywał w więzieniu przy ul. Kurkowej, po zatrzymaniu wielu demonstrantów przewieziono go do Potulic. Wysokość wyroku. Jeden z pawilonów potulickiego więzienia zajmowali więźniowie polityczni i boh. spotkał tam znajomych.
[02:13:55] Warunki w więzieniu przy ul. Kurkowej i w Potulicach – możliwość spaceru i obejrzenia „Wiadomości” w TVP. W czerwcu 1982, po głodówce więźniów, pozwolono na odprawianie mszy w więzieniu – dobowe strajki głodowe 13-go każdego miesiąca w walce o status więźnia politycznego. Kapelan Józef Kutermak przenosił korespondencję do i z więzienia. Wydawanie pisemka „Pilnik”. Kolegą z celi byli: Krzysztof Dowgiałło, Ryszard Toczek. Atmosfera wśród więźniów. Docent Stanisław Kowalski uczył elektroniki, Ryszard Toczek języków obcych. Jeden z więźniów przemycił miniaturowy odbiornik radiowy i słuchano Wolnej Europy – odebranie żonie baterii do radia przez strażników. Boh. wypuszczono w kwietniu 1983.
[02:20:42] Zachowanie strażników w więzieniu. Podczas spacerów więźniów pilnowali strażnicy z psami. Bójka więźnia Marczuka ze strażnikiem. Kolega namalował portret Reagana i powiesił go nad łóżkiem – zdarzenie po przeszukaniu celi przez atandę.
[02:25:30] Boh. raz w miesiącu widywał się z żoną, czasem z dziećmi. Współczesna wizyta w więzieniu. Po uwięzieniu boh. koledzy z pracy pomagali jego rodzinie, pomoc z zagranicy.
[02:28:33] Po wyjściu z więzienia boh. nie miał pracy. Dyrektor portu Nowotnik nie chciał go zatrudnić. W Urzędzie Pracy spotkał kobietę, która była zainteresowana jego kwalifikacjami, ale nie zatrudniła go z powodu solidarnościowej przeszłości. Wiadomość od znajomego, że duże zakłady pracy mają zakaz przyjmowania byłych więźniów politycznych. Boh. zatrudnił się w Spółdzielni Pracy jako palacz.
[02:31:55] Boh. odnalazł Michałowski, który zaproponował mu pisanie do podziemnego „Portowca”. W 1986 r. do kadr przyszli dwaj esbecy pytając o niego. Zadania boh. – utrzymywanie kontaktów, wyższość roweru nad samochodem. Zdobywanie papieru dla „Portowca” – drukiem zajmował się Andrzej Michałowski. Boh. pisał artykuły i robił makietę pisma. Po aresztowaniu Michałowskiego jego zadania przejął Zbigniew Dąbrowski, którego też aresztowano – uniknięcie kotła w jego mieszkaniu.
[02:36:50] Inwigilacja pracowników portu przez SB. Wyjazd portowców na pogrzeb księdza Popiełuszki, pielgrzymki do Częstochowy. Działalność podziemnej Solidarności – zbiórki pieniędzy wśród portowców. Wynik zbiórki pod koniec grudnia 1981, której celem była pomoc ukrywającym się członkom Solidarności. Boh. publikował w „Portowcu” roczne sprawozdania ze zbiórek funduszy. Po wyjściu z więzienia boh. zajmował się m.in organizacją pomocy prawnej i finansowej dla uwięzionych.
[02:45:12] Sytuacja od roku 1985, gdy Wojciech Jaruzelski pojechał z wizytą do Stanów Zjednoczonych – rys polityczno-gospodarczy, rola Reagana i papieża Jana Pawła II. Działaczy opozycji aresztowanych w 1985 r. nie skazano, tylko po jakimś czasie wypuszczono.
[02:50:25] W maju 1988 boh. został aresztowany za próbę przygotowania strajku w porcie. Strajk nie doszedł do skutku z powodu otrzymania 13 pensji przez portowców. Działalność tajnych struktur Solidarności – brak oficjalnie przypisanych funkcji. W lipcu 1988 boh. został wybrany przewodniczącym Komisji Zakładowej NSZZ Solidarność w porcie.
[02:53:12] Okoliczności aresztowania w maju 1988, razem z boh. zatrzymano na 24 godziny trzech kolegów. W mieszkaniu zrobiono rewizję – zabrane rzeczy. Po kilku latach, gdy boh. był posłem, rzeczy zwrócono. Nie oddano tylko wspomnień napisanych w czasie pracy w związkach zawodowych przed Solidarnością. Starania o uniewinnienie.
[02:56:04] W 1982 r. skazano boh. z artykułu 46 o stanie wojennym. Zarzuty w 1988 r. Boh. był aresztowany razem z Bogdanem Lisem. Na kolegium Lisa skazano na trzy miesiące, a boh. na sześć tygodni. Obydwaj zostali przewiezieni do Braniewa i siedzieli w jednej celi. W czasie procesu esbecy zajęli wszystkie miejsca na sali – wpuszczenie żony boh. Po trzech tygodniach boh. zwolniono.
[02:59:20] Założenie komórki Stronnictwa Demokratycznego. Wygranie wyborów do Rady Pracowniczej – obsadzenie wszystkich miejsc członkami Solidarności. Spotkanie Wałęsy z portowcami podczas strajku w 1988 r. – postulat przywrócenia do pracy robotników zwolnionych dyscyplinarnie za działalność opozycyjną. Mediacje z dyrekcją portu – skutek rozmowy biskupa Gocłowskiego z Kiszczakiem.
[03:05:39] W sierpniu przypłynął z Norwegii prom „Boletta” z gośćmi i darami. Statku nie wpuszczono do portu i odpłynął do Świnoujścia, gdzie go rozładowano. Boh. jako poseł był jednym z twórców raportu w tej sprawie – książka „Druga bitwa pod Oliwą”.
[03:09:55] Artykuł w „Portowcu” z 3 marca 1989 r. na temat wizyty Wałęsy w Porcie Gdańskim i obrad Okrągłego Stołu. Sytuacja przed wyborami w 1989 r. Poglądy boh. przedstawione w 1990 r. na zebraniu członków Solidarności – zachęta do głębokich reform, postawa Wałęsy.
more...
less