Wojciech Lizak (ur. 1951, Chojniki) – syn więźnia niemieckich obozów koncentracyjnych w Dachau i Mauthausen-Gusen, absolwent wydziału prawa Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. W latach 1974-75 pracował jako aplikant w Prokuraturze Wojewódzkiej w Szczecinie, następnie jako starszy asystent w Instytucie Zachodniopomorskim (1976-77), a w latach 1978-81 jako starszy asystent w Instytucie Nauk Ekonomicznych Politechniki Szczecińskiej. Od 1978 roku do 16 grudnia 1981 należał do Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (działał w tzw. „strukturach poziomych”), a od września 1980 do NSZZ „Solidarność”. W 1981 roku publikował w niezależnych pismach „Kwadrat” i „Tygodnik Solidarność”, współzakładał Przymierze Społeczne Odrodzenie. W dniach 13-15 grudnia 1981 współorganizował strajk na Politechnice Szczecińskiej
do 1984 roku był pozbawiony prawa wykonywania zawodu wykładowcy. W latach 1982-84 współpracował z Międzyzakładową Komisją Koordynacyjną (odpowiadał za zbieranie informacji i pozyskiwanie środków finansowych), był wielokrotnie zatrzymywany i przesłuchiwany, poddawany rewizjom. Publikował w podziemnych pismach „Obraz” i „BIS”, kolportował niezależne wydawnictwa. W latach 1986-91 pracował jako adiunkt na Politechnice Szczecińskiej. W 1989 był członkiem Obywatelskiego Komitetu Porozumiewawczego Region Pomorze Zachodnie. W latach 1990-94 radny Rady Miasta Szczecin, z-ca dyr. ds. programowych TV Morze i wiceprezes ds. programowych Radia AS (1991-94). W latach 1995-2005 adiunkt w Instytucie Historii na Uniwersytecie Szczecińskim, od 1997 właściciel Antykwariatu „Wu-eL” w Szczecinie.
more...
less
[00:00:10] Autoprezentacja boh. urodzonego w 1951 w Chojniku. Położenie wsi w „pasie Dmowskiego”.
[00:01:01] Dziadek prowadził w Chojniku restaurację, sklep i warsztat krawiecki. Przemyt w pasie przygranicznym. W regionie przeważała ludność protestancka, w Chojniku było pięć katolickich rodzin. Niechętny do II RP stosunek miejscowej ludności był podtrzymywany przez baronową von Diergardt, właścicielkę majątku Sośnie.
[00:03:20] Ojciec ukończył przed wojną podchorążówkę, brał udział w kampanii wrześniowej. W lutym 1940 r. został aresztowany i trafił do obozu koncentracyjnego w Dachau. Stosunek boh. do Niemców. Dziadek został wysiedlony z Chojnika i podczas okupacji zajmował się krawiectwem. Budynki odebrały władze okupacyjne. Dziadkowie ze strony matki mieli duże gospodarstwo rolne, w 1940 r. rodzinę wysiedlono, a matkę zabrano na roboty. Po wojnie babcia uchodziła za „kułaczkę”.
[00:07:30] Przed wojną ojciec pracował jako nauczyciel. Po wojnie organizował szkołę w Chojniku. Rodzina mieszkała w szkole – wspomnienia z dzieciństwa. W 1963 r. przeprowadzono się do Ostrowa Wielkopolskiego i tu boh. chodził do szkoły. Po maturze w 1969 r. rozpoczął studia na Wydziale Prawa Uniwersytetu Poznańskiego, rada ojca, dyrektora szkoły.
[00:09:00] Na poznańskiej uczelni znalazły się osoby z Warszawy relegowane po wydarzeniach z marca 1968 r., atmosfera na uczelni, kadra – wspomnienie hrabiego Dembskiego i organizowanych przez niego wycieczek. Sytuacja ziemian z Wielopolski po zakończeniu wojny i odebraniu majątków ziemskich.
[00:12:15] Powody wyjazdu po studiach do Szczecina. Mieszkała tam już siostra, która wykładała matematykę na Politechnice. Boh. zaczął pracować w prokuraturze – zderzenie idealizmu z peerelowską rzeczywistością. Opinia na temat szczecińskich prokuratorów. Potem boh. pracował w Instytucie Zachodniopomorskim i na Wydziale Ekonomii Politechniki Szczecińskiej.
[00:15:00] Sytuacja od sierpnia 1980 – boh. podjął współpracę autorską z opozycyjnym pismem „Kwadrat”, należał do dysydenckiej grupy w partii – zainteresowanie ze strony Solidarności (nawiązana współpraca) oraz Służby Bezpieczeństwa. Po wprowadzeniu stanu wojennego zorganizowano strajk na Wydziale Okrętowym Politechniki. Boh. znalazł się w grupie osób, które zostały zawieszone w pracy i pozbawione prawa wykonywania zawodu nauczyciela akademickiego. Teksty do podziemnej gazetki, która wychodziła na Politechnice.
[00:19:35] Boh. został po raz pierwszy aresztowany w sierpniu 1982 r. – propozycja współpracy i groźby. Boh. zajmował się nielegalnym handlem antykami i pisał pracę doktorską na temat stalinizmu w Polsce. Druk broszury na temat rewolucji węgierskiej 1956. W 1986 r. boh. obronił doktorat i podjął współpracę z pismem „Res Publica” – nagroda im. Adolfa Bocheńskiego. Trudności przed obroną doktoratu, pomoc prof. Władysława Markiewicza. Boh. napisał tekst o sytuacji Polaków w ZSRR w latach 1918-39 – nawiązanie współpracy z „Tygodnikiem Powszechnym”.
[00:25:48] Tekst o stosunkach polsko-niemieckich oparty na zachowaniu Niemców w Zatoce Pomorskiej. Zmiany granicy z NRD w latach 50. i skutki w latach 80. Boh. chciał wydrukować artykuł w „Tygodniku Powszechnym” – powody odmowy, druk w lokalnym piśmie. [+] Współpraca z Januszem Reiterem.
[00:30:28] Z akt IPN boh. dowiedział się, że był inwigilowany. Tajni współpracownicy wśród działaczy opozycji. Boh. został dwukrotnie zatrzymany, kilka razy wzywano go na przesłuchania. Odmienne traktowanie przez SB opozycjonistów robotników i inteligentów w latach 80.
[koniec samodzielnej relacji – świadek odpowiada na pytania]
[00:34:36] Ojciec niechętnie mówił o pobycie w obozach koncentracyjnych, jako dziecko chodził do niemieckiego gimnazjum w Ostrzeszowie i znał język niemiecki. Obozy w Dachau i Mauthausen-Gusen nazywał austriackimi z powodu pochodzenia dużej części esesmanów. Nasilanie się represji w obozie po projekcjach filmów propagandowych, w tym filmu „Żyd Süss”. Wspomnienie zmarłego w Dachau biskupa Kozala. Syndrom dziecka obozu koncentracyjnego. Poobozowe traumy – ojciec co wieczór sprawdzał, czy w domu jest chleb, zjadał też zeschnięte pieczywo. [+]
[00:40:15] Matka pochodziła z zamożnej rodziny chłopskiej, podczas okupacji pracowała przymusowo na terenie powiatu ostrowskiego. W 1968 r. siostra studiowała w Poznaniu i to od niej boh., uczeń liceum, dowiedział się o wydarzeniach marcowych 1968 r. W szkole podczas apelu potępiono wystąpienia marcowe.
[00:41:46] Porównanie matury przed 1939 r. i po wojnie. Boh. ma program nauczania przedwojennego liceum – różnice w poziomie nauczania. Likwidacja wykształcenia klasycznego – wspomnienie lekcji łaciny. Różnice między nauczycielami wykształconymi przed wojną i po wojnie.
[00:45:12] W 1970 r. boh. mieszkał w poznańskim akademiku, jeden z kolegów pojechał do Gdańska, do miasta go nie wpuszczono, ale od kolejarzy dowiedział się o wydarzeniach. Ostrzeżenie ze strony opiekuna roku Krzysztofa Dembskiego.
[00:47:45] Boh. w czasach studenckich grał w teatrze pantomimy. Działalność w czasach studenckich, niskonakładowa prasa studencka. Wystawienie w akademiku „Operetki” Gombrowicza, udział w w festiwalach FAMA. Występ „Salonu Niezależnych”, pierwsze występy Zenona Laskowika.
[00:51:07] W drugiej połowie lat 70. boh. pracował w Instytucie Zachodniopomorskim – informacje o działaniach opozycji. Początki współpracy z Solidarnością. Materiały źródłowe do pracy o Polakach w ZSRR – rozmowa z byłym żołnierzem Dywizji Kościuszkowskiej. Boh. bazował na wydanych dokumentach.
[00:55:12] Część materiałów do pracy doktorskiej na temat stalinizmu w Polsce i działalności aparatu bezpieczeństwa boh. otrzymał od byłego prokuratora wojskowego Golczewskiego, który oskarżał w latach 50., był też oskarżycielem po pogromie kieleckim. Fragmenty pracy opublikowało podziemne pismo „Aspekty”. Teksty boh. przedrukowywały wydawnictwa emigracyjne.
[00:58:40] Rozmowa z żoną 13 grudnia 1981 r. Incydent podczas rozkładania ulotek w tramwaju. Organizacja strajku na Wydziale Okrętowym Politechniki Szczecińskiej. Konsekwencje poniósł jedynie Ryszard Lembas. Podczas strajku boh. nocował w domu.
[01:01:40] Podczas pierwszego zatrzymania w domu zrobiono rewizję i zabrano część notatek do doktoratu. Boh. wcześniej przeczytał poradnik dla opozycjonistów i wiedział, jak się zachowywać podczas przesłuchania – esbeckie metody.
[01:04:16] Boh. angażował się w pomoc internowanych, jeździł z żonami uwięzionych do Ośrodka Internowania w Strzebielinku. Sposoby przemycania alkoholu.
[01:06:10] Współpraca z wydawnictwami niezależnymi. Plakaty solidarnościowe – plakat „Rurociąg przyjaźni”. Rozrzucanie ulotek z dachu. Reakcja na wiadomość o śmierci księdza Popiełuszki.
[01:10:25] Boh. nie brał udziału w drukowaniu bibuły, działalność konspiracyjnych drukarni. Kontakty z NZS i KPN – prelekcje, znajomość z Moczulskim. Organizacja konferencji na temat stosunków polsko-niemieckich.
[01:13:55] Wybory 4 czerwca 1989 – zaangażowanie boh., spotkania w kościołach. Relacje opozycji i kościoła w latach 80. Wspomnienie rozmów z biskupem Majdańskim, byłym więźniem obozów koncentracyjnych. Zmiana pokoleniowa między „karnawałem” Solidarności i wyborami 1989. Strajk w porcie szczecińskim w 1988 r.
[01:19:36] Boh. jeździł z wykładami, był prelegentem w katedrze w Gorzowie Wielkopolskim – pytania o oceny Okrągłego Stołu.
[01:22:00] Polskość Ziem Odzyskanych a komunizm. Oficjalna linia podkreślania zasług władz PRL. Rola Polskiego Związku Zachodniego, wspomnienie prezydenta Szczecina Zaremby. Zbiór artefaktów z powojennej historii Szczecina.
more...
less
The library of the Pilecki Institute
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Monday to Friday, 9:00 - 15:00
(+48) 22 182 24 75
The library of the Berlin branch of the Pilecki Institute
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Pon. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
This page uses 'cookies'. More information
Ever since it was established, the Witold Pilecki Institute of Solidarity and Valor has been collecting and sharing documents that present the multiple historical facets of the last century. Many of them were previously split up, lost, or forgotten. Some were held in archives on other continents. To facilitate research, we have created an innovative digital archive that enables easy access to the source material. We are striving to gather as many archives as possible in one place. As a result, it takes little more than a few clicks to learn about the history of Poland and its citizens in the 20th century.
The Institute’s website contains a description of the collections available in the reading room as well as the necessary information to plan a visit. The documents themselves are only available in the Institute’s reading room, a public space where material is available free of charge to researchers and anyone interested in the topics collected there. The reading room also offers a friendly environment for quiet work.
The materials are obtained from institutions, public archives, both domestic and international social organizations, as well as from private individuals. The collections are constantly being expanded. A full-text search engine that searches both the content of the documents and their metadata allows the user to reach the desired source with ease. Another way to navigate the accumulated resources is to search according to the archival institutions from which they originate and which contain hierarchically arranged fonds and files.
Most of the archival materials are in open access on computers in the reading room. Some of our collections, e.g. from the Bundesarchiv, are subject to the restrictions on availability resulting from agreements between the Institute and the institutions which transfer them. An appropriate declaration must be signed upon arrival at the reading room in order to gain immediate access to these documents.
Before your visit, we recommend familiarizing yourself with the scope and structure of our archival, library and audio-visual resources, as well as with the regulations for visiting and using the collections.
All those wishing to access our collections are invited to the Pilecki Institute at ul. Stawki 2 in Warsaw. The reading room is open from 9–15, Monday to Friday. An appointment must be made in advance by emailing czytelnia@instytutpileckiego.pl or calling (+48) 22 182 24 75.
Please read the privacy policy. Using the website is a declaration of an acceptance of its terms.