Komar Michał

Świadkowie Epoki

IP/DF/SE/0590

18 kwietnia 2019, Warszawa

2:08

Michał Komar (ur. 1946, Warszawa) opowiada o ojcu Wacławie, „dąbrowszczaku”, szefie II Oddziału (wywiad i kontrwywiad) Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, więzionym w latach 1952-54. Drugi wątek to atmosfera lat 50-tych, widziana oczami dziecka wyrastającego w domu oficera, któremu stalinizm zamknął drogę normalnej egzystencji. Michał Komar opowiada również o swojej karierze literata i scenarzysty w PRL, a także o wprowadzeniu stanu wojennego i internowaniu.

[00:00:08] Ur. 1946 r. „jestem dzieckiem szczęścia”. Syn wysokiego oficera LWP, który w latach 40. stworzył i prowadził wywiad wojskowy do 1950 r., aresztowany w 1952 r. Wiadomość o rozstrzelaniu ojca. Życiowe punkty zwrotne, ciągłe zmiany. Ciągłość w życiu. Przyjaciel Krzysztof Kozłowski, potomek obszarników, rozmowa z chłopami po 1989 r., całowali go w rękę. Doświadczenia potomków chłopów pańszczyźnianych. [+]
[00:03:52] Rewolucja oświatowa w Polsce – likwidacja analfabetyzmu „po raz pierwszy w dziejach”. Świadek rewolucji elektryfikacji – zmiana porządku dnia na wsi i w mieście. Rewolucje telekomunikacyjne. W 1949 r. stryj zrobił boh. „kryształek” – radyjko jednolampowe ze słuchawkami [+]. Ukradziony bakelit. Radio Luxembourg, lista przebojów Top Twenty.
[00:06:46] Pojawienie się telewizji. Zdzisław Hoffman (realizator dzienników telewizyjnych w Finlandii, program Good morning Finlandia) – powolne samobójstwo. Rewolucja cyfrowa. Obecnie odgrzewanie koncepcji politycznych i społecznych z lat 30. XX w., próba odcięcia od świata.
[00:10:30] Po śmierci Stalina: komunikat radiowy, apel w szkole, spoliczkowanie boh. przez wychowawczynię panią Wandzię. Na ulicy kobieta z czarnym sztandarem. Informacja o śmierci ojca w rodzinie. [+]
[00:13:50] Wigilia 1954 – powrót ojca z więzienia, wódka dla każdego. [+] XXII zjazd Komunistycznej Partii ZSRR, tajne przemówienie Chruszczowa kolportowane w Polsce nielegalnie. Sekretarz PZPR Stefan Staszewski, więzień Kołymy. Likwidacja KPP, rozstrzelanie działaczy w latach 30., poeta przyjaciel ojca - niedowierzanie.
[00:16:47] Śmierć Bieruta, gigantyczna kolejka do oglądania zwłok – 500 tys. nieprzymuszonych ludzi, objaw smutku Polaków. Kolejki w PRL. 28 sierpnia 1956 r. na wakacjach telegram o powołaniu ojca do wojska. Zwiedzanie Krakowa, obsranie przez gołębia. Październik 1956 r. – ojciec dowódcą Wojsk Wewnętrznych. Nieproszony Chruszczow z marszałkami w Warszawie, radziecki minister obrony w Polsce marszałek Konstanty Rokossowski. Interwencja wojsk radzieckich – próba stawienia oporu przez ojca. Rozmowy miedzy KPRZ a PZPR. Zatrzymanie przez żołnierzy KBW batalionu radzieckich motocyklistów na Ochocie , „proniemieckie powstanie faszystowskie”, „pompowanie emocji w wojsko”.
[00:23:32] Dojście Gomułki do władzy, niechęć do ojca. Propozycja Wacława Komara usunięcia wojsk radzieckich z Polski. Awantura Gomułki: „Chcecie mi rozwalić pakt warszawski!”. Niezgoda Gomułki na odejście ojca z wojska. Przyjaciel Juliusz Hibner z Brygad Międzynarodowych, ranny pod Lenino. Wspólna wizyta u ministra obrony. Losy Hibnera. [+]
[00:26:18] Matura, liczne lektury, zakup telewizora. Filmy z Klubu Myszki Miki podarowane przez Amerykanów, Kabaret Starszych Panów. Filmy, „Popiół i diament”, chodzenie do kina. Filmy Stanisława Różewicza, Munka, Wajdy. Zygmunt Kałużyński w komisji kwalifikującej filmy, jazz, festiwal Jazz Jamboree.
[00:29:11] „Byłem niesfornym uczniem”, wyrzucenie z liceum Dobiszewskiego za złe zachowanie. Postać Dobiszewskiego - nauczyciel powieszony przez gestapo. Przeniesienie do męskiego liceum Reytana. Cierpienie w szkole, mama wstydziła się chodzić na wywiadówki. Praca o powstaniu styczniowym w 100. rocznicę – I miejsce w konkursie, powrót do XLIV LO. Ukochany nauczyciel matematyki, Michał Warejko skrzypek z Armii Andersa, zesłaniec z Workuty, urodzony w Baku jak Cezary Baryka. Jego syn pracował w SB. [+]
[00:34:27] Studia na SGPiS, „kuźnia młotów” dla aparatu państwa, wydział ekonomiki produkcji. Propozycja asystentury. Konkurs na opowiadanie w tygodniku „Świat” – 1 nagroda. Poznanie Agnieszki Andrzejewskiej i jej ojca Jerzego Andrzejewskiego, a w ich domu: Antoniego Słonimskiego, Zbigniewa Herberta, Andrzeja Brauna.
[00:37:56] W listopadzie 1967 r. odejście ojca „na emeryturę”, „to koniec”. Czystka antysemicka, haki zbierane na ojca przez Mieczysława Moczara, podsłuch telefonu, cenzurowanie listów, obserwacja przez ubeków pod domem, fotografowanie przychodzących [+]. Wybitni sąsiedzi (prof. Manteuffel).
[00:40:28] Marzec 1968: wiec na uniwersytecie, spałowanie, ucieczka Nowym Światem. Spotkanie prof. Kaleckiego w klubie Jajko. Wiec uniwersytecki. Wojska pod SGPiS i SGGW, prowokacje ubeckie. Z Markiem Borowskim u rektora załatwili legalny wiec.
[00:44:09] Oskarżenie o nielegalną działalność. Dr Zawadzka, psycholog pracy, donos na boh. W 1988 r. przeprosiny od profesora donosiciela [++]. Rozmowa z profesorem, doradcą osobistym Franciszka Szlachtycza. Wyrzucenie boh. z uczelni. Aresztowanie boh., śmiech ojca, proszek do zębów. Przesłuchanie w Pałacu Mostowskich. Rozmowa z rektorem [+]. Wezwanie do wojska, uratowany przez kolegę z RKU. Prośba do ministra szkolnictwa wyższego o rewizję decyzji, zgoda na obronę pracy magisterskiej, przewodniczący prof. Antoni Rajkiewicz. Demonstracje ZMS przeciwko przywróceniu boh. na studia, reakcja Józefa Kępy, sekretarza KW PZPR.
[00:53:43] Praca magisterska o ekonomicznych aspektach XIX-wiecznej utopii socjalistycznej. Rozmowa o polityce społecznej w socjalizmie i na Zachodzie. Staż w Warszawskiej Wytwórni Telefonów na Pradze, sprawdzanie wydruków z komputera Odra. Praca w miesięczniku „Problemy Ruchu” [+], rozmowa z Bolesławem Michałkiem, pisanie recenzji filmowych w tygodniku „Film”. Konflikt z Andrzejem Brychtem ze „Współczesności”, zakaz publikacji prasowych od Józefa Lenarta. Tadeusz Drewnowski („Polityka”).
[00:58:16] Śmierć Marka Hłaski w 1969 r., felietony Hłaski pisane przez Edwarda Żebrowskiego. Esej o Hłasce, który był cenzurowany w Polsce. Kłopoty z cenzurą. Wezwanie do KC PZPR, wydział kultury, Jerzy Kwiatek. Pozwolenie na publikację eseju u Hłasce w „Twórczości”. Wiadomość o ucieczce na Zachód Andrzeja Brychta.
[01:01:55] Debiut radiowy boh., Włodzimierz Sokorski wyrzucił go z pracy. W 1975 r. zatrudnił go w „Miesięczniku literackim”, przyjaźń z malarzem Jerzym Stajudą, Władysławem Lechem Terleckim. Pisanie do „Szpilek”, Krzysztof Teodor Toeplitz. Wysoki poziom pisma (Andrzej Krauze, Andrzej Dudziński, Roland Topor, felietony Jerzego Urbana). [+]
[01:05:05] Strajki robotnicze 1976 r. Stefan Żółkiewski, twórca Instytutu Badań Literackich, promotor doktoratu boh. Stopniowy upadek PRL, rozsypka aparatu partyjnego, kryzys psychospołeczny, mity miejskie, szukanie winnych. „Porwania przez zakonnice” [+]. Ernest Bryll, książka „Piekło Conrada”, stanowisko kierownika literackiego Zespołu Filmowego „Silesia”. Rozpoczęcie współpracy z niepożądanymi przez władzę twórcami (Krzysztof Król, Grzegorz Królikiewicz, Janusz Kondratiuk, Marek Piwowski). Przyjaźń z Wojciechem Hasem z zespołu „Rondo”.
[01:10:01] Sierpień ’80, działalność kulturalna. Podróże z Markiem Nowakowskim – zmieniał poglądy w zależności od koniunktury politycznej. Edward Żebrowski w 1974 r. Wojciech Marczewski, Kazimierz Żórawski. Oddawanie krwi dla Żebrowskiego. Wspólne scenariusze „Traktat” i „Szpital przemienienia”. Minister Wilhelmi, spotkanie w TVP. Rozmowa o scenariuszu „Traktatu”.
[01:16:31] Wyjazd z Żebrowskim na zjazd NSZZ „Solidarność” w Olivii, Andrzej Gwiazda vs. Lech Wałęsa. Fotografia Anny Bohdziewicz, ulotki antysemickie. Kongres Kultury 12 grudnia 1981 r., kamery telewizji zachodnich leżące na klatce schodowej – impreza u Anny Bohdziewicz.
[01:20:26] Milicjant z łomem w domu boh., wśród rewidujących kolega z harcerstwa. Zatrzymanie, komenda milicji przy ul. Malczewskiego, spotkanie Andrzeja Szczypiorskiego, Władysława Bartoszewskiego i innych znajomych. Przesłuchanie w ciemnym pokoju przez płaczącą kobietę, decyzja o internowaniu.
[01:24:05] Jacek Bocheński, Władysław Bartoszewski w samochodzie, przewiezienie na Białołękę. [Andrzej] Celiński i jego brat lekarz, mężczyzna we włóczkowym berecie. Adam Michnik. [+] Tramwajarz w celi, smród. Wojciech Borowik. Przesłuchanie – naczelnik Romanowski, paczka carmenów. Wizyta Romanowskiego w Czytelniku.
[01:29:27] Przewiezienia na Bemowo w obstawie ZOMO, Jerzy Markuszewski „Lejemy jak Polak z Polakiem”. Przelot helikopterem (Teresa Bogucka, Halina Mikołajska, Anka Kowalska, Włodzimierz Bartoszewski, Aleksander Małachowski, Jerzy Markuszewski i boh.) na zachód, przesiadka do autobusu – dom wypoczynkowy wojsk lotniczych. [+]
[01:34:04] Przemówienie Romanowskiego. Wybór Bartoszewskiego na starostę. Wśród internowanych wybitne osobistości kultury i nauki (Jerzy Jedlicki, Władysław Geremek, Wiktor Woroszylski, Jacek Bocheński, Andrzej Werner, Ryszard Herczyński). Od pierwszego dnia nauka francuskiego, dyskusje o językach naturalnych, Goldfinger-Kunicki o bakteriach, Stefan Niesiołowski, Kornhauser, Piotr Wierzbicki. Odzież z komitetu pomocy internowanym. „Przebazowanie w Bieszczady”: Markuszewski, Andrzej Kijowski, Jacek Bocheński i boh. Czekanie w helikopterze, przelot do Warszawy.
[01:39:57] Prowokacje ubeków w Warszawie. Powrót do domu. Plakat „Czasu apokalipsy” na kinie Moskwa. Spotkanie Tomasza Zegadły. Przygotowania do świąt. Sąsiadka z kontrwywiadu [+]. „Bezpowrotne usunięcie” Stajudy, Terleckiego i boh. z „Miesięcznika literackiego”, RSW Prasa. Propozycja udziału w kursach rzemieślniczych np. cukierniczym. Wyrzucenie z zespołu filmowego razem z Wajdą i Hasem – informacja w „Trybunie Ludu”. Pożegnanie z dyrektorem [Leonem] Bachem. Siedmioletnie bezrobocie do 1989 r. Doktorat, promotor Zdzisław Najder, potem Stefan Żółkiewski. Jako doktor sprzedawał na bazarze grzebienie.
[01:43:30] Reżyser Krzysztof Lang, pomysł filmu o represjach stalinowskich w wojsku polskim. Wśród rozmówców Józef Kuropieska, Witold Leder. Historyk wojskowy Jerzy Poksiński. Utajniona sprawa TUN [Tatar-Utnik-Nowicki]. Ostrzeżenie dla boh., wezwanie do biura politycznego KC PZPR. Operator filmowy Krzysztof Pakulski. Poszukiwanie osób przesłuchujących, śledczych oskarżycieli w procesie TUN.
[01:47:03] Śmierć [Dymitra] Wozniesienskiego. Poszukiwanie jego zastępcy na Ukrainie, w Kijowie – tam mieszkało wielu żołnierzy radzieckich, którzy wyjechali z Polski z Rokossowskim. Wojskowy Związek Przyjaźni Radziecko-Polskiej w Kijowie. Intryga filmowców [niezrozumiała wypowiedź z offu]. Żona Lewandowskiego, zdobycie adresu [Antoniego] Skulbaszewskiego.
[01:51:28] Przyjazd do Kijowa, sklep, basen pełen kurczaków. [+] Nowy hotel bez nazwy, nastoletnie prostytutki, przekupywanie etażnej, fałszowanie zapisów w księdze wyjść i wejść. Rozmowa ze Skulbaszewskim, który dręczył Wacława Komara – strach. Stałe śledzenie ekipy, powrót do Polski.
[01:54:45] Premiera filmu „Proces” z udziałem ofiar i ich potomków – „cmentarna cisza”. Śledztwo IPN w sprawie Wacława Komara. Prokuratorzy IPN.
[01:57:12] Prof. Jerzy Pomianowski w Rzymie, projekcja filmu w telewizji włoskiej RAI. Recenzje we włoskiej prasie, szok dla włoskiej lewicy. Po 1989 r. powrót do pracy, wiceprezes spółdzielni wydawniczej „Czytelnik”, po 5 latach przejście do redakcji „Sztandaru Młodych” Marquarda, powolna likwidacja gazety. Utworzenie komisji zakładowej „Solidarności” w redakcji. Znajomość z Maciejem Jankowskim. [++]
[02:01:23] Plotki o tym, że boh. był tajnym współpracownikiem służb. Lista Wildsteina, zaświadczenie z IPN. List do prof. Leona Kieresa w sprawie bezpodstawnych oskarżeń. Po dwóch latach list do Andrzeja Paczkowskiego, ukazanie się listu do IPN w „Przeglądzie Archiwalnym IPN”. Weryfikacja dawnych znajomości, propozycja wykładów w warszawskiej Collegium Civitas. Współpraca z biurem literackim Polskiego Instytutu Sztuki Filmowej do kwietnia 2018 r. Zatarg z dyrektorem Śmigulskim wokół funduszy na film o legionach Piłsudskiego. Wyrzucenie z pracy. Życie jako następujące po sobie cykle układające się w spiralę.
więcej...
mniej

Lang Krzysztof

Kwaśniewski Maciej

Instytut Pileckiego

Film

Prosimy o zapoznanie się z naszymi zaleceniami dotyczącymi sporządzania opisu bibliograficznego i cytowania dokumentów zgromadzonych w Archiwum Instytutu Solidarności i Męstwa im. Witolda Pileckiego w tym miejscu.