Antoni Mamak (ur. 1930, Limanowa) urodził się w rodzinie rolniczej. Podczas okupacji niemieckiej był świadkiem m.in. funkcjonowania obozu „na Targowisku” oraz zbrodni popełnianych na Żydach w Limanowej. Po wojnie ukończył szkołę zawodową i pracował jako pomocnik murarza. Potem zatrudnił się w Powiatowym Związku Gminnych Spółdzielni „Samopomoc Chłopska”. W latach 50. XX w. służył w Batalionie Portowym Wojsk Ochrony Pogranicza w Gdańsku, po powrocie z wojska pracował w Limanowej w branży budowlanej. Zaangażowany społecznie i artystycznie – pisał, rzeźbił i tworzył poezję.
[00:00:10] Autoprezentacja boh. mieszkającego w Limanowej.
[00:00:22] Prezentacja rodziców: Anny i Franciszka. Boh. miał trzy siostry, w tym dwie przyrodnie. Dziadek Marcin Trojanowski uciekł z zaboru rosyjskiego do Galicji i pracował jako administrator dóbr parafialnych w Limanowej. Matka miała czterech braci, najbardziej była zawiązana z najmłodszym, Stanisławem. Pierwszy mąż matki, Tomaszek, mieszkał w Starej Wsi, powołany do wojska zaginął podczas I wojny światowej. Matka wyszła drugi raz za mąż za Franciszka Mamaka, dla którego też było to drugie małżeństwo.
[00:08:00] Ojciec był szewcem, handel w Limanowej był w rękach Żydów. Wspomnienia z dzieciństwa – koguta nazywano Kasprusiem, kurę Siostrusią Kasprusią, barana Bartkiem. Boh. jako dziecko zamiatał, przynosił drwa na opał, obierał ziemniaki i pilnował kur. Sam robił zabawki z drewna, w tym rower. Wyprawy do lasu – zainteresowanie przyrodą, incydent z wiewiórką. Do domu przychodziła oswojona wiewiórka, która zrobiła gniazdo w kożuchu ojca. Boh. wykarmił dzikie gołębie. [+]
[00:15:50] Siedmioletni boh. poszedł do szkoły – pomoc woźnego Jana Struzika, wspomnienie nauczycielki pani Oleś. Religii uczył wymagający ksiądz Stanisław Kalisz – pytanie o dary, które Trzej Królowie przynieśli Jezusowi. Spowiedź przed I Komunią, przyjęcie po uroczystości. Po powrocie do domu boh. poszedł paść krowy. Dzieciaki chodziły boso – mycie nóg przed wejściem do szkoły. Pomoc nauczycielki po zranieniu się boh. – leczenie naftą. [+]
[00:22:30] Ksiądz Rachwał przygotował boh. do egzaminu na ministranta. Ksiądz prałat Łazarski odprawiał nabożeństwo o dziewiątej i boh. służył mu do mszy. Pewnego razu boh. uderzył kadzielnicą o dywan i wysypał węgielki – interwencja kościelnego Zonia. Charakter księdza Łazarskiego. Boh. chodził z księdzem po kolędzie. Poczęstunek dla księdza.
[00:27:50] Pierwszy mąż matki zginął podczas I wojny światowej – boh. chodził z nią na cmentarz wojenny, gdzie matka paliła świeczki na grobach. Uporządkowanie cmentarza w 1990 r.
[00:30:46] Boh. chodził na targ, gdzie kupowano cycoki (prosiaki), króliki, gołębie. Budynek nowej szkoły, dogodne położenie ubikacji. Podczas okupacji boh. chodził do szkoły w Sowlinach, którą w 1943 r. zamieniono na szpital polowy. Potem uczył się w budynku browaru, do którego wodę brano z potoku. Zabudowania należące do dworu Marsów.
[00:36:28] Latem 1939 r. mówiono o ewentualnej wojnie – zachowanie wiejskich kobiet na widok lekko ubranych letniczek z miasta. Pod koniec sierpnia nastąpił pobór do wojska. Uciekinierzy po wybuchu wojny – w domu boh. zamieszkały trzy rodziny z Kamieńca i dwie rodziny żydowskie, zaprzyjaźnione z ojcem. Znajomy Żyd oddał rodzicom na przechowanie swoje rzeczy. [+]
[00:41:40] Sytuacja podczas okupacji. Położenie getta na Kamieńcu. Pewnego dnia boh. przechodząc obok zobaczył zaschniętą krew. Droga dzieciaków do szkoły – penetrowanie jarów, reakcja po znalezieniu karabinu. Boh. idąc na stację kolejową widział zwłoki kobiet rozstrzelanych na kirkucie. [+]
[00:48:30] Atmosfera po zlikwidowaniu getta. Boh. wchodził do opuszczonych domów, szabrowanie rzeczy po Żydach. Wspomnienie żydowskiego cmentarza przed wojną – potem ławki na Rynku zrobiono z macew. [+]
[00:53:02] Stosunki polsko-żydowskie w latach 30. Do ojca przychodził Żyd z „Piekła” – dyskusje na tematy religijne. Spotkanie ojca z niemieckim żołnierzem. Młody Żyd ukrywał się u Cyganów na Kopciówce – zabicie go podczas próby ucieczki. Cyganów wywożono do obozów. [+]
[00:59:55] W 1944 r. było słychać odgłosy zbliżającego się frontu – czternastoletni boh. został zabrany do kopania okopów na górze koło Marcinkowic. Kopał też rów przeciwpancerny. Akcje partyzanckie i niemieckie akcje odwetowe – po wysadzeniu pociągu w Męcinie powieszono zakładników. [+]
[01:04:45] Nocą do domu przyszli policjanci pytający o Surmów, matka nie wskazała im domu, ale zrobił to sąsiad. Policjanci wrócili i pobili rodziców. Na matkę nałożono karę pieniężną – sytuacja w domu sąsiada, od którego matka chciała pożyczyć pieniądze. Rewizja w domu Wojtasów, których zabrano do piwnic budynku policji, gdzie już przebywali inni aresztanci, w tym Surmowie – wywiezienie do Nowego Sącza. Egzekucja w Rdziostowie. Siostry Wojtas były uwięzione, ale wykorzystywano je do różnych prac – ucieczka z więzienia. W domu Surmów mieszkała siostra gospodarza Blaszkowa, która wyszła za Ukraińca i uciekła przed rzeziami na Wołyniu. Boh. bawił się z jej dziećmi – ich zachowanie podczas zabawy.
[01:15:08] Obóz „na Targowicy” – więźniowie mieszkali w barakach. Julia Krajewska była zatrudniona w obozie i opowiadała boh. o panujących tam warunkach. Więźniowie pracowali w rafinerii w Sowlinach. Krajewska wzięła rzeczy od więźnia, który planował wraz z kolegami ucieczkę. Po ucieczce więźniowie zatrzymali się w stodole u Krajewskich, potem pracowali w dworze w Laskowej. Dwóch uciekinierów ukrywało się u Wronów, Przysiężny ukrywał się u Czachury, czwarty – Józek [Tokarczyk], był u Krajewskich. Na początku grudnia przyszli bandyci, mieszkańcy okolicy, którzy w stajni znaleźli ukrywającego się Józka i zabili go, chcieli także zastrzelić Julię Krajewską. Grób chłopaka. Ojciec Józka, mieszkający w Otmuchowie, napisał list do Krajewskich. [+]
[01:25:28] Napady bandyckie po wojnie. Siostra pracowała jako przedszkolanka w Siekierczynie, latem zapewniano bezpłatną opiekę dzieciom rolników. Sąsiadka nie chciała dać prosiaka leśnym, broniąc świni zraniła siekierą jednego z bandytów. Jego zwłoki znaleziono po jakimś czasie w lesie.
[01:28:20] Sytuacja pod koniec wojny – ucieczka Niemców. Podpalenie budynków w Rynku i dworu w Mordarce. W domach zakwaterowano czerwonoarmistów, w domu boh. przez kilka dni kwaterował Misza.
[01:30:45] Boh. kopał okopy w Marcinkowicach, potem w Limanowej koło mostu. Pracujących pilnował Niemiec, który w pewnym momencie oddał boh. karabin i dołączył do robotników. Boh. chodził do jego mieszkania, by palić w piecu i sprzątać. Łapanki i wywózki do Niemiec – koło kapliczki mieszkał Hebda, dawny uczeń ojca, pewnego dnia poczęstował jabłkami Niemca, który zatrzymał się koło kapliczki. Po złapaniu Hebdy podczas łapanki uratował go Niemiec, któremu dał jabłka. [+]
[01:35:50] Zachowanie radzieckich żołnierzy. W styczniu szwagier Janczy został zabrany z domu i wywieziony do Jasła, potem w głąb Związku Radzieckiego, gdzie pracował w lesie – stan jego zdrowia po powrocie.
[01:37:53] Po wojnie boh. poszedł do szkoły zawodowej, by uczyć się szewstwa – powody rezygnacji z zawodu. Dorywczo pracował jako pomocnik murarza – ciężka praca fizyczna. Po ukończeniu szkoły wstąpił do Służby Polsce i wyjechał do Szamotuł – budowa drugiego toru kolejowego do Wronek. System zachęcania młodzieży do pracy. Po powrocie pracował w Powiatowym Związku Gminnych Spółdzielni, gdzie prezesem był krewny Franciszek Trojanowski – atmosfera w pracy. Obowiązkowe uprawy lnu – boh. jako pracownik PZGS namawiał rolników do siania lnu.
[01:44:53] W 1951 r. boh. dostał powołanie do wojska – wyjazd poborowych nad morze. Ciężka służba w jednostce nr 3057, gdzie dowódcami plutonów byli frontowi żołnierze. Po przysiędze boh. trafił do Nowego Portu w Gdańsku – położenie koszar, warunki w pomieszczeniach gospodarczych. Ćwiczenia strzeleckie na Westerplatte – gruzy z 1939 r. i grób poległych obrońców Westerplatte.
[01:51:12] Twórczość artystyczna boh. – śmierć żony w 1957 r. Publikacja wierszy. Przyjęcie do Koła Literackiego „Sądeczanka” w Nowym Sączu, zrzeszającego miejscowych twórców. Cykliczne spotkania „Ogrody poetyckie” w ogrodzie boh.
more...
less
The library of the Pilecki Institute
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Monday to Friday, 9:00 - 15:00
(+48) 22 182 24 75
The library of the Berlin branch of the Pilecki Institute
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Pon. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
This page uses 'cookies'. More information
Ever since it was established, the Witold Pilecki Institute of Solidarity and Valor has been collecting and sharing documents that present the multiple historical facets of the last century. Many of them were previously split up, lost, or forgotten. Some were held in archives on other continents. To facilitate research, we have created an innovative digital archive that enables easy access to the source material. We are striving to gather as many archives as possible in one place. As a result, it takes little more than a few clicks to learn about the history of Poland and its citizens in the 20th century.
The Institute’s website contains a description of the collections available in the reading room as well as the necessary information to plan a visit. The documents themselves are only available in the Institute’s reading room, a public space where material is available free of charge to researchers and anyone interested in the topics collected there. The reading room also offers a friendly environment for quiet work.
The materials are obtained from institutions, public archives, both domestic and international social organizations, as well as from private individuals. The collections are constantly being expanded. A full-text search engine that searches both the content of the documents and their metadata allows the user to reach the desired source with ease. Another way to navigate the accumulated resources is to search according to the archival institutions from which they originate and which contain hierarchically arranged fonds and files.
Most of the archival materials are in open access on computers in the reading room. Some of our collections, e.g. from the Bundesarchiv, are subject to the restrictions on availability resulting from agreements between the Institute and the institutions which transfer them. An appropriate declaration must be signed upon arrival at the reading room in order to gain immediate access to these documents.
Before your visit, we recommend familiarizing yourself with the scope and structure of our archival, library and audio-visual resources, as well as with the regulations for visiting and using the collections.
All those wishing to access our collections are invited to the Pilecki Institute at ul. Stawki 2 in Warsaw. The reading room is open from 9–15, Monday to Friday. An appointment must be made in advance by emailing czytelnia@instytutpileckiego.pl or calling (+48) 22 182 24 75.
Please read the privacy policy. Using the website is a declaration of an acceptance of its terms.