Heronima Dzierma z d. Bielawska (ur. 1936, Mazurki) urodziła się na Augustowszczyźnie. W lutym 1940 została wraz z rodziną deportowana do posiołka Kwitok w obłasti irkuckiej na Syberii. Po paru latach zostały wraz z matką i dwiema siostrami same – ojcu udało się dostać do 1 Armii Wojska Polskiego, zginął podczas forsowania Wisły latem 1944. W kwietniu 1946 powróciły do Polski i osiedliły w Milewie k/Ełku. Pani Heronima skończyła liceum pedagogiczne w Białymstoku oraz filologię polską na Uniwersytecie Warszawskim. Przez 31 lat pracowała jako nauczycielka. Od 1985 roku jest na emeryturze, pracuje społecznie w Związku Sybiraków. Mieszka w Białymstoku.
00:00:10 Autoprezentacja boh. urodzonej w 1936 r. w Mazurkach koło Augustowa.
00:00:26 Działalność w białostockim Związku Sybiraków.
00:00:46 Do 1940 r. boh. mieszkała we wsi Mazurki, skąd rodzina została deportowana 10 lutego do posiołka Kwitok w tajdze za Irkuckiem.
00:01:43 Boh. miała cztery lata w chwili wywózki i zna ją z opowieści rodziców – ich zaskoczenie, gdy nad ranem kazano im się pakować, warunki pogodowe. Rodzinę przewieziono saniami do Augustowa, podróż w zaplombowanych wagonach na Syberię. Boh. spędziła tam sześć lat.
00:03:38 Boh. nie pamięta pierwszych lat na zesłaniu – relacja stryja, który ciężko chorował po powrocie do Polski i, leżąc w szpitalu, opowiadał boh. o pobycie na Syberii.
00:04:37 W posiołku Kwitok rodzina mieszkała w baraku zbudowanym przez wcześniejszych zesłańców. Boh. miała wiele koleżanek różnych narodowości – zabawy dzieci.
00:06:00 Przed wojną ojciec wybudował dom w Mazurkach – porównanie warunków mieszkaniowych. Syberyjskie mrozy. Głód i choroby wśród zesłańców. W posiołku był szpitalik, w którym przebywała boh. z mamą i najmłodszą siostrą. Mama pracowała, w tym czasie dwójką dzieci zajmowała się Eugenia, starsza o trzy lata siostra boh. [+]
00:07:40 Ojciec i stryj zostali powołani do wojska – radość siedemnastoletniego stryja i sceptycyzm ojca. Stryj przeszedł szlak bojowy od Lenino do Berlina bez zadraśnięcia, ojciec zginął w okolicy Puław podczas przeprawy przez Wisłę. [+]
00:09:13 Wysoka śmiertelność dzieci i osób starszych na Syberii. Śmierć dziadka, który został pochowany na miejscowym cmentarzu. Mama z powodu niedożywienia zachorowała na kurzą ślepotę. Brak mięsa, mama sadziła kartofle i przechowywała je na zimę w jamie pod podłogą baraku. [+]
00:11:36 Podczas wywózki ojcu udało się zabrać maszynę do szycia, którą mama wymieniła na kozę. Mlekiem kozy Mani rodzina się żywiła. Po wojnie do posiołka przywieziono niemiecką rodzinę, która zamieszkała w baraku i mama oddała im kozę za maszynę do szycia. [+]
00:14:28 Po amnestii w posiołku utworzono polską szkołę, w której pracowali Helena Dorywalska i Stanisław Chruścielewski – przyjazd nowej nauczycielki Janiny Krajdochy, którą zwolniono z więzienia. Janina Krajdocha, lwowianka, harcerka i prawniczka, pomagała Polakom przedostawać się do Rumunii podczas sowieckiej okupacji. Warunki nauczania zimą – ubrania dzieci podczas lekcji, ogrzewanie. Próba ucieczki podjęta przez jednego z zesłańców, refleksja na temat tajgi. W szkole pisano pociętymi ołówkami na deseczkach, które przygotowywał stolarz Stanisław Wielgat. Zaangażowanie i patriotyzm nauczycieli. Janina Krajdocha („Ciocia Jasia”) prowadziła chór. Opowiadanie baśni i legend jako sposób przekazywania wiedzy o Polsce. Lekcje matematyki. Wycieranie szkiełkiem tabliczki do pisania. [+]
00:23:30 Plaga pluskiew w baraku. Boh. nocami chodziła i powtarzała tabliczkę mnożenia – wspomnienie syberyjskiego księżyca. Boh. szybko nauczyła się czytać i pisać, ale miała trudności z robótkami ręcznymi. Położenie posiołka Kwitok – wyprawy dzieci z nauczycielką do lasu po szyszki, mech. Z tajgi wywożono drewno kolejką wąskotorową do Tajszetu i dalej do Irkucka. Robótki ręczne – siostra Gienia nie chciała pomagać boh., która nie miała do nich talentu. Wystawy uczniowskich prac – sukcesy siostry. [+]
00:27:41 Mama boh. i siostra potrafiły dziergać, szyć, haftować – refleksja na temat samowystarczalności gospodarstw wiejskich przed wojną. Mama była zaradna – wychowanie trzech córek po powrocie z zesłania. Posiłki gotowane przez mamę na Syberii. [+]
00:29:03 Dary z Ameryki przesyłane przez Czerwony Krzyż – w szkole dawano dzieciom kakao. W czasie Bożego Narodzenia przygotowano jasełka – boh. recytowała wiersz Brzechwy „Katar”. Niektórzy zesłańcy nie pamiętali o świętach, chleb zamiast opłatka. Dzieci chodziły od baraku do baraku i występowały dla zesłańców. [+]
00:33:26 Likwidacja szkoły, zaostrzenie rygorów. Przyjazdy NKWD z Tajszetu. Janina Krajdocha organizowała w swoim baraku wspólne modlitwy zesłańców w niedziele i święta – pilnowanie, by NKWD nie zaskoczyło modlących się osób. Śpiewanie pieśni patriotycznych i religijnych. Wspominanie Polski przez starsze osoby – wrażenia dzieci. [+]
00:36:46 Rodzina wróciła do Polski 19 kwietnia 1946 r. Brat mamy zabrał rodzinę z Augustowa do dziadków mieszkających w Topiłówce – pierwsza Wielkanoc w Polsce – skwarki wysmażone przez babcię. Domowe wypieki. Szacunek dla żywności. [+]
00:39:00 Cechy Sybiraków – gościnność, szacunek dla chleba. [+]
00:40:35 Starsza o trzy lata siostra Eugenia zajmowała się dwiema młodszymi siostrami, przynosiła zupę i chleb ze świetlicy – niewielkie racje żywnościowe. Siostra dbała o porządek w baraku. Wszawica i pluskwy – pranie w ługu, gotowanie ubrań. [+]
00:44:10 Mama początkowo pracowała w piekarni – surowe kary za wynoszenie mąki lub chleba. Wyjścia na kołchozowe pola po kłosy, które zostały po zbiorach – chowanie ich do wszytej kieszeni, ucieczki przed strażnikiem, który objeżdżał pola. [+]
00:46:14 Wyjścia latem do tajgi – boh. poszła z siostrą zbierać czarne jagody. Roślinność syberyjskiego lata. Podczas zbierania jagód dziewczynki zostały zaatakowane przez bandę dzieci z domu dziecka. [+]
00:50:26 Zimą mama chodziła z siostrą po gałęzie na opał – uniknięcie potrącenia przez pociąg. [+]
00:51:37 Choroba boh. i młodszej siostry – pobyt z mamą w miejscowym szpitalu, wyżywienie pacjentów. Boh. zjadała część porcji przeznaczonej dla mamy. Powrót do baraku po przebytej chorobie. [+]
00:54:56 Wygląd boh. po powrocie do Polski. W latach powojennych w szkole podawano dzieciom tran. [+]
00:56:35 Powrót do kraju po sześciu latach – rola nauczycieli przy sporządzaniu list osób, które mogą wyjechać do Polski. Wydawanie zaświadczeń, na podstawie których można było wyjechać z Syberii, a w Polsce się zameldować. Boh. nie uzyskała dokumentów dotyczących deportacji rodziny. Przed wyjazdem dorośli byli wzywani do świetlicy w posiołku – próba zastraszenia, mama po powrocie nigdy nie mówiła o zesłaniu. Stosunek mamy do Rosjan. [+]
01:00:03 Przygotowanie pożegnalnej akademii. Janina Krajdocha przygotowywała akademie, które pozwalano wystawiać w świetlicy – przedstawienie II i IV części „Dziadów”. Boh. chodziła z dziećmi na cmentarz, ponieważ miejscowi zostawiali na grobach jedzenie. W Kwitoku mieszkały osoby deportowane z Ukrainy, Białorusi i krajów nadbałtyckich. [+]
01:02:54 Wyjazd z Syberii – rodzina wyjechała z pierwszą grupą repatriantów. Razem do Polskie wracała Janina Krajdocha, która przygotowała akademię powitalną. Przyjazd do Terespola – powitanie przez księdza i mieszkańców miasta. Reakcja starszych repatriantów. Przyjazd do Białej Podlaskiej [boh. mówi, że do Brześcia], gdzie stały pociągi, które jechały na Ziemie Zachodnie. Mama chciała jechać na zachód, ale reszta rodziny wolała wrócić do domu. Powrót do wsi Mazurki. Z powodu postawy babki mama musiała opuścić rodzinny dom. [+]
01:07:47 Mama, jako wdowa po żołnierzu Dywizji Kościuszkowskiej, dostała gospodarstwo w Milewie k/Ełku. W domu do dziś mieszka najmłodsza siostra boh. – stan zdrowia sióstr po powrocie z Syberii, wrzody z niedożywienia. Pamięć o zesłaniu – boh. robiła notatki podczas rozmów ze stryjem, który leżał w szpitalu. [+]
[koniec samodzielnej narracji, początek wywiadu - świadek odpowiada na pytania] 01:10:37 Przedstawienie deportowanych członków rodziny: rodziców, dziadków i stryjków. Do posiołka Kwitok deportowano niemal wszystkich mieszkańców wsi Mazurki.
01:11:54 Powrót do Polski – akademia powitalna, wiersze pisane przez nauczycieli. Na zesłaniu zmarła kierowniczka szkoły Helena Dorywalska, trójką jej dzieci zajęła się Janina Krajdocha, która po wojnie odwiozła je do Suwałk. Pogrzeb pani Dorywalskiej z udziałem polskich zesłańców. [+]
01:13:50 Akademia powitalna była wystawiona w Terespolu. Oczekiwanie na wujka na stacji w Augustowie – droga drabiniastym wozem do Topiłówki. Status majątkowy dziadków Daraszkiewiczów. Pierwsze posiłki – skwarki w zupie. Współczesna wizyta we wsi Mazurki – ślad po rodzinnym domu. [+]
01:17:26 Przyjazd z Syberii w łachmanach – ubrania z UNRR-y. Rodzina przyjechała z kuferkiem zrobionym przez stolarza. Suszone kwiaty i zabawki nie zachowały się. [+]
01:18:41 Śmierć dziadka w grudniu 1940 r. i jego siostry. Skutki jedzenia placków pieczonych na piecyku. Pochówki na miejscowym cmentarzu – brzozowe krzyże na grobach. Duża śmiertelność wśród zesłańców. [+]
01:21:13 Wezwanie ojca do wojska – jego powrót z Tajszetu. Gdy ojciec dostał drugi raz powołanie boh. z siostrami odprowadzała go do pociągu. Ojciec pracował w magazynie i czasem przynosił dzieciom sople soli albo cukru, a latem owoce czarnej porzeczki. Ojciec wyjechał na wojnę w swoim ślubnym garniturze. Wiadomość o jego śmierci. [+]
01:25:20 Mama przechowywała ziemniaki pod podłogą baraku, owinięte w trawę, by nie zmarzły. Mama karczowała krzaki, by posadzić kartofle – komentarze zesłańców, nadzieja na powrót do Polski. Młodsze dzieci pisały na deseczkach, starsze na gazetach. Wiadomości z „Prawdy”. Boh. chodziła do polskiej szkoły i nie znała rosyjskiego. Korespondencja z krajem, sporadyczne paczki. [+]
01:28:04 Po amnestii, gdy część osób wyjechała, każda rodzina miała w baraku swoją kwaterę. Jedna ze starszych zesłanek opowiadała, że baraki w Kwitoku były ogrodzone drutem kolczastym, a na teren obozu wchodziło się przez bramę. Kolejki po zupę, z których wypychano starszą siostrę. [+]
01:30:19 Głód na Syberii – gotowanie lebiody, pokrzywy. Ziemie były urodzajne, ale wszystko wysyłano na front. Wygląd i smak chleba. Boh. jadła barszcz, gdy przyszedł stolarz pan Wielgat i ostrzegł ją przed zjedzeniem karalucha – reakcja boh. [+]
01:33:28 Syberyjska meszka - siatki zabezpieczające z gazy i płótna. Praca kobiet i dzieci, gdy mężczyźni poszli do wojska.
01:34:55 Rodzina mieszkała w baraku nr 10. W największym baraku mieściła się szkoła, w innym siedzibę miało NKWD. W posiołku była świetlica, piekarnia, sklep gdzie wydawano chleb na kartki i szpitalik. W drugim Kwitoku były domki, zamieszkane głównie przez Ukrainki – boh. miała koleżankę Galę. [+]
01:36:56 Radość z powodu końca wojny. Jakiś czas po zamknięciu szkoły Związek Patriotów Polskich otworzył swoją szkołę, w której pracowali ci sami nauczycieli, ale władza radziecka sprawowała nadzór nad placówką. Śpiewanie w szkole pieśni patriotycznych i religijnych. W szkole były tylko polskie dzieci. Nauczyciele ozdobili hasłami i flagami pociąg repatriacyjny – hasła narzucone przez sowiecką władzę. Podróż do Polski otwartymi wagonami – porównanie z warunkami jazdy na Syberię. Śpiewy w wagonie podczas drogi do kraju. [+]
01:41:51 Rozczarowanie po przyjeździe do Polski – konfrontacja wyobrażeń o Polsce z rzeczywistością. Wyjazd rodziny do Milewa – wyszabrowany, zniszczony dom, szczury. Trudne początki – żebranina mamy. Stosunek boh. do mamy, wykształcenie rodziców, zaradność mamy. [+]
01:46:00 Zakaz rozmów o zesłaniu. Boh. chodziła do siódmej klasy w Kalinowie – zimowe wyprawy do szkoły odległej o siedem kilometrów. Pisanie życiorysu przed pójściem do szkoły średniej w Ełku – reakcja nauczycielki na wzmiankę o Syberii. Mama złożyła papiery boh. do szkoły krawieckiej, ale dokumenty zaginęły i boh. nie poszła do szkoły. [+]
01:48:55 Na ełckim rynku mama spotkała nauczycielkę, która doradziła interwencję w komitecie partii – przyjęcie boh. do liceum. Namawianie młodzieży, by wstępowała do ZMP – nocne modlitwy i odmawianie różańca w internacie. Wyjście boh. na mszę z okazji pierwszego piątku – zdziwienie mamy, która wiedziała, że córka jest w ateistycznej placówce. Msze dla młodzieży z internatu odprawiane ukradkiem przez księdza, lekcje religii. [+]
01:54:00 Wizyty agitatorów w szkole, którzy namawiali dziewczęta na pracę traktorzystek w Państwowych Gospodarstwach Rolnych. Boh. zdecydowała się kontynuować naukę w białostockim liceum pedagogicznym, po jego ukończeniu dostała trzyletni nakaz pracy w 7-klasowej szkole we wsi Krokocie, gdzie poza nią pracowało dwoje nauczycieli: Klementyna Poręba i Jan Kossakowski. Boh. uczyła polskiego, fizyki, muzyki, historii. Boh. zaczynając pracę miała 17 lat. Pierwsza wypłata. Trudne warunki mieszkaniowe, boh. przypominała się Syberia. Boh. po ślubie wyjechała z Krokoci. [+]
02:01:11 Wycieczka z synem do Krokoci, gdzie boh. pracowała od 1954 r. – wrażenia. Spotkanie z kierowniczką szkoły panią Porębą. Wizyta na podwórku szkoły.
02:03:37 Boh. ukończyła filologię polską na Uniwersytecie Warszawskim, kursy zawodowe. Boh. mieszkała z mężem w Kętrzynie i we Wrocławiu – przed domem na ulicy Dąbrowskiego często kręcono filmy. Przeprowadzka do Białegostoku, praca w szkole. W 1985 r. boh. odeszła na emeryturę, życie rodzinne. Zaangażowanie w prace Związku Sybiraków.
02:07:06 Założenie Związku Sybiraków, oddział białostocki powstał w 1989 r.
02:08:41 Naciski na zapisanie się do PZPR. Boh. była na spotkaniu nauczycieli należących do Solidarności – zdziwienie koleżanek, że jest „Sybiraczką”. Boh. wielokrotnie pisała życiorys, ale nie ujawniła zesłańczej przeszłości. Kolejki, by zapisać się do Związku Sybiraków – boh. z mamą nie zdołała się zapisać, gdy związek powstał. [+]
02:12:34 Nawyki po zesłaniu – namawianie innych do jedzenia, chleb w domu. Z domu boh. nikt nie mógł wyjść głodny. Wychowanie dzieci.
02:15:11 Koza Mania pasła się, gdzie chciała, niektórzy zesłańcy też mieli kozy. Zdarzenie z kozłem, który chciał zabrać boh. chleb. Stolarz dobudował szopę, w której mieszkała koza. Dzięki maszynie do szycia rodzina miała kozie mleko. W posiołku była elektryczność, mama szyła i naprawiała odzież w ręku. [+]
02:18:46 Stosunek do repatriantów – dzieci przezywały boh., gdy wtrącała rosyjskie słowa. Zesłańcy Ukraińcy i Białorusini śpiewali swoje piosenki, których nauczyła się starsza siostra. Zapominanie języka rosyjskiego. Boh. podjęła pracę w 1954 r. i w szkole odmawiano modlitwę i wisiał krzyż – zdejmowanie go przez woźną i zawieszanie przez rodziców. Powrót krzyży do szkół. [+]
02:21:39 Mama wzięła udział w referendum 3 x TAK. W domu w Milewie nie było radia, ograniczony dostęp do wiadomości. Zabranie nocą sąsiada, który nigdy nie wrócił do domu. Stosunek boh. do ojca i mamy. Boh. nie pamięta swojej reakcji na wiadomość o jego śmierci. Przywiązanie do matki, jej choroby i leczenie. Kombatancki dodatek do emerytury.
02:27:39 Wujek mieszkający w Topiłówce zaginął i ciocia została z trójką dzieci, wujek ukrywał się w lesie i już z niego nie wyszedł. Poszukiwanie go przez Czerwony Krzyż. Nadzieja rodziny na powrót ojca. [+]
02:29:19 Wyjazd ze szwagrem na pogrzeb do wsi Szczebra, gdzie był pomnik ku czci zamordowanych. Mieszkańców Szczebry przesiedlono do wsi Mazurki po deportacji jej mieszkańców. Strzelanina w okolicach Augustowa we wspomnieniach kuzyna.
02:32:02 Boh. była w liceum, gdy zmarł Stalin – reakcja młodzieży na jego śmierć. Zalecenie, by wspominać Stalina na szkolnych apelach, zwłaszcza w rocznicę Rewolucji Październikowej. [+]
02:34:53 Boh. chciała studiować medycynę, ale nie stać jej było na studia. Zaangażowanie w pracę nauczycielską. Spotkania Sybiraków z dziećmi w przedszkolu i pierwszoklasistami.
02:39:14 Po powrocie do Polski boh. miała lalki z gałganków. Zabawki na Syberii: z mchu, szyszek, patyków. Skakanki ze sznurka, gry w klasy. Gry w dwa ognie – piłka szmacianka. Zabawy zimą: zjeżdżanie z górki na desce. Latem wychodzono do lasu, by robić zapasy na zimę. Zabawy po powrocie do Polski – budowanie domków z cegieł. Córki pomagały mamie w domu. Początki w milewskim gospodarstwie. [+]
02:44:24 Śmierć mamy i starszej siostry.
02:46:02 Boh. chciałaby pojechać na Syberię. Wyjazd Sybiraków do posiołka Kwitok – przywiezienie ziemi z cmentarza. W miejscu baraków stały budynki, stan cmentarza. Wspomnienie zakonnika Rafała Kalinowskiego, patrona Sybiraków. Polskie ślady w Irkucku.
more...
less
The library of the Pilecki Institute
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Monday to Friday, 9:00 - 15:00
(+48) 22 182 24 75
The library of the Berlin branch of the Pilecki Institute
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Pon. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
This page uses 'cookies'. More information
Ever since it was established, the Witold Pilecki Institute of Solidarity and Valor has been collecting and sharing documents that present the multiple historical facets of the last century. Many of them were previously split up, lost, or forgotten. Some were held in archives on other continents. To facilitate research, we have created an innovative digital archive that enables easy access to the source material. We are striving to gather as many archives as possible in one place. As a result, it takes little more than a few clicks to learn about the history of Poland and its citizens in the 20th century.
The Institute’s website contains a description of the collections available in the reading room as well as the necessary information to plan a visit. The documents themselves are only available in the Institute’s reading room, a public space where material is available free of charge to researchers and anyone interested in the topics collected there. The reading room also offers a friendly environment for quiet work.
The materials are obtained from institutions, public archives, both domestic and international social organizations, as well as from private individuals. The collections are constantly being expanded. A full-text search engine that searches both the content of the documents and their metadata allows the user to reach the desired source with ease. Another way to navigate the accumulated resources is to search according to the archival institutions from which they originate and which contain hierarchically arranged fonds and files.
Most of the archival materials are in open access on computers in the reading room. Some of our collections, e.g. from the Bundesarchiv, are subject to the restrictions on availability resulting from agreements between the Institute and the institutions which transfer them. An appropriate declaration must be signed upon arrival at the reading room in order to gain immediate access to these documents.
Before your visit, we recommend familiarizing yourself with the scope and structure of our archival, library and audio-visual resources, as well as with the regulations for visiting and using the collections.
All those wishing to access our collections are invited to the Pilecki Institute at ul. Stawki 2 in Warsaw. The reading room is open from 9–15, Monday to Friday. An appointment must be made in advance by emailing czytelnia@instytutpileckiego.pl or calling (+48) 22 182 24 75.
Please read the privacy policy. Using the website is a declaration of an acceptance of its terms.